Audit va iqtisodiy tahlil

4-jadval⁷
Xususiy kapital va uning o‘zgarishi tahlili

Ko‘rsatkichlar nomi	Ustav kapitali	Qo‘shilgan kapital	Rezerv kapitali	Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)	Sotib olingan xususiy aksiyalar	Maqsadli tushumlar va boshqalar	Jami
A	1	2	3	4	5	6	7
Yil boshidagi qoldiq	614 384	-	5 737 851	507 694	-	885 865	7 745 794
Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi	213 818	-	x	x	x	x	213 818
Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash	x	x	2 383 571	x	x	x	2 383 571
Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo‘lgan valyuta kursi farqlari	x	-	x	x	x	x	-
Rezerv kapitaliga ajratmalar	x	x	-	-	x	x	-
Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (zarari)	x	x	x	-	x	x	-
Tekinga olingan mol-mulk	x	x		x	x	x	-
Maqsadli foydalanish uchun olingan mablag‘lar	x	x	x	x	x	-	-
Hisoblangan dividendlar	x	x	x	284 293	x	x	-284 293
Xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari	-	-	-	-	-	65 341	65 341
Yil oxiridagi qoldiq	828 203	-	8 121 423	223 400	-	951 207	10 124 233
Xususiy kapitalining ko‘payishi (+) yoki kamayishi (-)	+213 818	-	+2 383 571	-284 293	-	+65 341	+2 378 439

Aksionerlik jamiyatida xususiy kapitalning davr boshiga nisbatan o‘zgarishi 2 378 439 mln so‘mni tashkil etgan. Uning tarkibiy o‘zgarishlari ustav kapitalining oshirilishi (213 818 mln so‘m), rezerv kapitali hisobiga (2 383 571 mln so‘m) hamda maqsadli tushumlar va boshqa manbalar hisobiga (65 341 mln so‘m) ro‘y bergan. Jamiyatning xususiy kapitali tarkibida eng yuqori ko‘rsatkich rezerv kapitali hisobiga to‘g‘ri keladi va uning qiymati davr boshida 5 737 851 mln so‘mni davr oxirida 8 121 423 mln so‘mni tashkil etgan. Rezerv kapitalining xususiy kapital tarkibidagi salmog‘i mos ravishda 74.1 %, 80.2 % ni tashkil etgan hamda davr boshiga nisbatan 6.1 % ga ortgan.

Xususiy kapitalning dinamik tahlilida xususiy kapitalning yaqin va uzoq davriylikdagi mutlaq, nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi.
Dinamik tahlilda xususiy kapitalning tarkibi, tuzilishi, holati va samaradorligi bo‘yicha ko‘rsatkichlar tizimi yillar kesimida baholanadi. Tarkib bo‘yicha ustav, qo‘shilgan, rezerv kapitali va taqsimlanmagan foydaning o‘zgarishlari, tuzilishi bo‘yicha tarkib birliklarining salmoq bo‘yicha o‘zgarishlari; samaradorlik (daromadlik va rentabellik) ko‘rsatkichlarining o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlariga baho beriladi.


5-jadval⁸
O‘zbekiston temir yo‘llari AJ da xususiy kapital tahlili

Xususiy kapital	2017-2018yy.
	01.01.2017y.	01.04.2017y.	01.07.2017y.	01.10.20 17y.	01.01.20 18y.
1.O‘z mablag‘lari manbasi	7 745 794 466	8 567 616 7 91	8 644 944 914	8 963 743 430	10 124 233 076
O‘zgarishi (+,-)	+2378438 610	+1556616 285	+1479288 162	+1160489 646
Ustav kapitali	614 384 306	614 384 306	614 384 306	614 384 306	828 202 670
O‘zgarishi (+,-)	+213 818 364	+213 818 364	+213 818 364	+213 818 364
Rezerv kapitali	5 737 851 427	6 360 555 463	6 480 827 061	6 590 488 428	8 121 422 920
O‘zgarishi (+,-)	+2 383 57 1 493	+7 485 36 7 457	+1 640 59 5 859	+1 530 93 4 492
Taqsimlanmagan foyda	507 693 607	416 753 023	344 928 794	160 996 840	223 400 675
O‘zgarishi (+,-)	-284 292 935	-193 352 348	-121 528 119	+62 403 835
Boshqa manbalar	885 865 126	1 175 923 999	1 204 804 753	1 597 873 856	951 206 811
O‘zgarishi (+,-)	+65 341 685	-224 717 188	-253 597 942	-646 667 045

Aksionerlik jamiyatida o‘z mablag‘lari manbasi 2017-yil choraklari bo‘yicha tahlilidan shuni xulosa qilish mumkinki, subyektning xususiy kapitali hajmi davr boshiga nisbatan 1 160 489 646 ming so‘mga ortgan. Uni yilning choraklari bo‘yicha o‘zgarishlari mos ravishda birinchi chorakka nisbatan 1 556 616 285 ming so‘mga, ikkinchi chorakka nisbatan 1 479 288 162 ming so‘mga teng bo‘lgan. Xususiy kapitalning tarkibiy o‘zgarishlari davr boshiga nisbatan quyidagicha bo‘lgan:

- Ustav kapitali bo‘yicha jami o‘zgarish 213 818 364 ming so‘mga;
- Rezerv kapitali bo‘yicha o‘zgarish davr boshiga nisbatan 2 383 571 493 ming so‘mga;
- Taqsimlanmagan foyda bo‘yicha o‘zgarish -284 292 935 ming so‘mga:
- Maqsadli tushumlar va boshqa manbalar hisobiga o‘zgarish 65 341 685 ming so‘mga teng bo‘lgan.

3. Sof aktivlar va ulardan foydalanish samaradorligining tahlili
Sof aktivlar. Bu tushuncha bilan aksionerlik tashkilotlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlar bilan hamkorlikda ishlayotgan buxgalter va auditorlar tez-tez to‘qnash kelishadi.
Sof aktivlar deganda xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlangan uzoq muddatli va joriy aktivlarning qiymati, ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyektning qarz majburiyatlaridan ozod bo‘lgan mol-mulk qiymati tushuniladi⁹.
Oddiy qilib aytganda:
Sof aktivlar = Aktivlar – Majburiyatlar
Demak:
Jamiyatning ustav kapitalini ko‘paytirishga qaratilgan mol - mulki =
Sof aktivlar – Ustav kapitali (fondi) – Zaxira kapitali
Bugungi kunda korxonalarning aksariyat qismi mulkchilikning eng keng shakli, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar shaklida tashkil etilmoqda. Ushbu jamiyatlarda ustav kapitali 3 xil tartibda ko‘paytirilishi mumkin:
a) jamiyatning mol-mulki hisobiga;
b) jamiyat ishtirokchilarining qo‘shimcha hissalari hisobiga;
d) jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari hisobiga.
Yuqoridagilardan kelib chiqsak, jamiyatning mol-mulki hisobiga ko‘paytirish qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar va kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralardan sotib olingan xususiy ulushlarni (aksiyalarni) ayirib tashlagan holdagi natijaga amalga oshirish kerakligi belgilangan.
Qo‘shilgan kapital, maqsadli tushumlar va kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar hisobiga ustav kapitalini ko‘paytirishning umuman iloji yo‘q. Chunki, ushbu balans moddalari yoki buxgalteriya hisobi obyektlari foydalanish maqsadi aniq belgilangan.
Sof aktivlarni tahlil etish metodikasi ikkita bosqichda amalga oshiriladi:
1. Sof aktivlar dinamikasining tahlili. Buning uchun davr boshiga va oxiriga sof aktivlar qiymati va ularning o‘rtacha ko‘rsatkichi aniqlanadi. Olingan natijada o‘tgan yillar bilan taqqoslanish o‘zgarishlari va o‘zgarish sabablari aniqlanadi.
2. Sof aktivlardan samarali foydalanish tahlili. Bunda sof aktivlarning aylanuvchanligi, rentabelligi ko‘rsatkichlari va ularning o‘zgarishlari omilli tahlil etiladi.
Sof aktivlardan foydalanish samaradorligini aniqlash quyidagi formula asosida hisob-kitob qilinadi: