Audit va iqtisodiy tahlil

MLs = (ROA – Fo‘s) (1 – Ss) • QK / XK
Bu yerda:
MLs – moliyaviy leveridj samaradorligi;
ROA – aktivlar rentabelligi;
Fo‘s – o‘rtacha foiz stavkasi;
Ss – soliq yuki;
QK – qarz kapitali;
XK – xususiy kapital.
ROA = Sof foyda / Aktivlar
ROA (o‘tgan yil) = 507 693 607 /13 198 104 658 = 3.85%
ROA (hisobot yili) = 974 038 284 / 24 276 893 065 = 4.01%


9-jadval¹³
Moliyaviy leveridj samaradorligi tahlili

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Hisobot yili	O‘zgarishi (+;-)	O‘sish darajasi, %
1. Aktivlar, A	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407	183.94
2. Sof foyda, SF	507 693 607	974 038 284	466 344 677	191.86
3. Aktivlar rentabelligi, ROA (2/1)	3.85	4.01	0.16	104.16
4. Xususiy kapital, ming so‘m.	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610	130.71
5. Qarz kapitali, ming so‘m.	5 452 310 192	14 152 659 989	8 700 349 797	259.57
6. Foyda solig‘i stavkasi, %	10	10	0	100
7. Kredit, qarz foizi, %	9	14	5	155.56
8. Inflyatsiya darajasi, %	5.6	11.6	6	207.14
9. Moliyaviy leveridj samarasi, % (3-7)(1- 6)*5/4	-3.26	-12.57	-9.31	385.58

MLs (o‘tgan yil)=(3.85-9)*(1-10/100)*5452310192 /7745794466=-3.26%
MLs (hisobot yili)=(4.01-14)*(1-10/100)*14152659989 /10124233076=-12.57%
Ushbu holatda (-12.57 %) qarz kapitalini jalb qilish samarasiz hisoblanadi.
Moliyaviy leveridj samaradorligini qaysi omillar hisobiga o‘zgarganligini baholash yuzasidan quyidagi bog‘lanishlardan foydalanish tavsiya etiladi:
MLs_shart1=(4.01-9)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-3.16%
MLs_shart2=(4.01-14)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-6.33%
MLs_shart3=(4.01-14)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-6.33%
Moliyaviy leveridj samaradorligining umumiy o‘zgarishi 9.31% ni tashkil etgan (-12.57 - (-3.26)).
Shu jumladan:
- investitsiyalangan kapital rentabelligi o‘zgarishi hisobiga
(- 3.16+3.26)=0.1%
- foiz stavkasining o‘zgarishi hisobiga (-6.33+3.16 )= -3.17%
- soliq stavkasining o‘zgarishi hisobiga (-6.33+6.33)=0 %
- xususiy kapital o‘zgarishi hisobiga (-12.57+6.33)=-6.24%
Jami omillar ta’siri: 0.1-3.17+0-6.24=-9.31%
Agar inflyatsiya ta’siri kuchli bo‘lgan holatlarda qarzlar va ularning foizlari qayta indekslanmasa moliyaviy leveridj va xususiy kapital rentabelligi ortadi. Ushbu holatda moliyaviy richag samaradorligi quyidagi formula asosida hisob-kitob qilinadi.
MLS=[ROA-Fo‘s/(1+I)]*(1-Ss)*QK/XK + I*QK/XK*100%
Bu yerda: I – inflyatsiya normasi.
MLs (o‘tgan yil) = (3.85-9 / (1+5.6/100)) * (1-10/100) * 5452310192 /7745794466 + 5.6 * 5452310192 / 7745794466 = 0.98
MLs (hisobot yil) = (4.01-14/(1+11.6/100))*(1-10/100) *14152659989 /10124233076 + 11.6 * 14152659989 / 10124233076 = 5.48%
Omillar ta’sirini zanjirli bog‘lanish usulida quyidagi hisobkitoblarini amalga oshirish mumkin:
MLs_shart1=(4.01-9/(1+5.6/100))*(1-10/100) *5452310192 /7745794466 +5.6 * 5452310192 / 7745794466 = 1.08% 612
MLs_shart2=(4.01-14/(1+5.6/100))*(1-10/100) *5452310192 /7745794466 +5.6 * 5452310192 / 7745794466 = -1.92%
MLs_shart3=(4.01-14/(1+11.6/100))*(1-10/100) *5452310192 /7745794466 +11.6 * 5452310192 / 7745794466 = 2.76%
MLs_shart4=(4.01-14/(1+11.6/100))*(1-10/100) *5452310192 /7745794466 +11.6 * 5452310192 / 7745794466 = 2.76%
Moliyaviy leveridj samradorligining umumiy o‘zgarishi 4.5% (5.48 - 0.98), shu jumladan:
- investitsiyalangan kapital rentabelligi o‘zgarishi hisobiga:(1.08- 0.98)=0.1%
- qarz foiz stavkasining o‘zgarishi hisobiga (-1.92-1.08)=-3%
- inflyatsiya darajasi o‘zgarishi hisobiga (2.76+1.92)=4.67%
- soliq stavkasi o‘zgarishi hisobiga (2.76-2.76)=0%
- xususiy kapital o‘zgarishi hisobiga (5.48-2.76)=2.72%
Jami omillar ta’siri: (0.1-3+4.67+0+2.72)=4.5%.


Xulosa
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xususiy kapital korxonaning moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Chunki uning holatiga qarab jami mablag‘lar tarkibidan kelib chiqqan holda korxonaning iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga baho beriladi. Bu biznesni boshqarish, faoliyatni kengaytirish va sheriklik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda o‘ta muhim masala hisoblanadi.
Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbayining asosini tashkil etuvchi ko‘rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav kapitali, zaxira kapitali, qo‘shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kiradi.
Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash manbayi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
• o‘z mablag‘lari manbayi;
• qarz mablag‘lari.
Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o‘z mablag‘larini belgilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag‘larni qaysi manba hisobiga qoplash kerakligi ko‘rib o‘tiladi. Agarda korxonaning o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lsa, o‘z mablag‘lar manbayi hisobiga, aks holda esa qarz mablag‘lari hisobiga, qoplaydi.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir korxona o‘z moliyaviy ehtiyojlarini o‘zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta’minlash manbayi bo‘lib, uning foydasi, qimmatli qog‘ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to‘lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari hamda qonundan tashqari bo‘lmagan holda kirim qilingan mablag‘lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag‘lar korxona, tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi.
Hozirgi vaqtda mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda ustav fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo‘lganda tasdiqlangan ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi lozim. Uning miqdori yil davomida o‘zining mulkchilik shaklini o‘zgartirmaydigan korxonalarda o‘zgarmaydi. Davlat korxonasi xususiylashtirilganda mazkur korxona mulkining sotib olinish qiymatini aniqlash talab qilinadi, chunki ta’sischilar hujjatida ustav fondi miqdorini ko‘rsatish lozim.
Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu – rezerv kapitali hisoblanadi. Rezerv kapitali – bu korxona ustaviga asosan ajratma qilish mol-mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag‘lar (pul mablag‘laridan tashqari), o‘rtoqlik va aksionerlik jamiyatlar mulkini oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini olib borish uchun mo‘ljallangan.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatida kapitallar (fondlar) va rezervlarning muhim o‘rni mavjud. Chunki bu manbalar asosan, xo‘jalik subyektlarining o‘z manbalarini aks ettiruvchi jihatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda xo‘jalik subyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari qanchalik yuqori salmoqqa ega bo‘lsa, mazkur korxonalarning faoliyati shunchalik ijobiy baholanadi.
Bizning fikrimizcha, xo‘jalik subyektlarining xususiy kapitalini o‘rganishda iqtisodiy tahlilni quyidagi bosqichlarda tashkil etish maqsadga muvofiq hisoblanadi:

• 
  Xususiy kapital tahlilini o‘tkazishning rejasi va dasturini tuzish bosqichi;
  
• 
  Xususiy kapital tahlili uchun kerakli bo‘lgan manbalarni aniqlash, yig‘ish hamda hisoblanadigan ko‘rsatkichlarni belgilash bosqichi;
  
• 
  Xususiy kapitalga oid to‘plangan ma’lumotlarning to‘g‘riligini tekshirish va tahlil uchun moslashtirish bosqichi;
  
• 
  Bevosita xo‘jalik subyektlarining barcha sohalarini belgilangan tartibda tahlil qilib chiqish bosqichi;
  
• 
  Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi.
  
• 
  Tahlil natijasida ilg‘or g‘oya va tajribalarni amaliyotda qo‘llash shart-sharoitlarini ko‘rsatib berish hamda ularni amaliyotga tatbiq etish bosqichi.
  

Hozirgi vaqtda dolzarb hisoblangan xususiy kapital tahlilini rivojlantirish va takomillashtirish bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan eng asosiy vazifalarimiz qatoriga kiradi. Bunda xususiy kapital tahlilini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi takliflarni keltirib o‘tmoqchimiz:
- eng avvalo xususiy kapital tahlili bo‘yicha zarur ma’lumotlarni iqtisodiy adabiyotlardan olish imkoniyatining cheklanganligini inobatga olgan holda, ushbu mavzu bo‘yicha nazariy ma’lumotlarni to‘liq va kengaytirilgan shaklda sistemalashtirish (jamlash) lozim;
- xususiy kapital ko‘rsatkichlari tahlili bilan bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyentlarni xalqaro hisob hamda tahlil yutuqlarini chuqur o‘rgangan holda mamlakatimiz hisob va tahlil tizimiga joriy etish lozim;
- korxona xususiy kapitali tahlilini takomillashtirishda mulkchilik shakli va tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda mavzularni farqlash, ya’ni sohalarga yo‘naltirilgan holda mukammallashtirish lozim.
Yuqoridagi fikrlarimizning xotimasi sifatida shuni aytib o‘tish kerakki, mamlakatimizda iqtisodiy bilimlar sohasida ilmiy izlanishlarni yanada jonlantirish va ilmiy izlanuvchilarning ushbu yo‘ldagi sayi-harakatlarini rag‘batlantirishning ta’sirchan tizimining joriy etilishi, respublikamiz korxonalarining taraqqiy etishiga, milliy iqtisodiyotimizga to‘g‘ridan - to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning kirib kelishiga, xorijiy kapital ishtirokidagi qo‘shma korxonalarning moliya-xo‘jalik faoliyatining rivojlanishiga, pirovardida mamlakatimiz iqtisodiyotining yanada yuksalishi va taraqqiy etishiga muhim omil bo‘lishi tabiiydir, albatta.