Audit va iqtisodiy tahlil

7-jadval¹¹
Sof aktivlardan foydalanish samaradorligining tahlili

Ko‘rsatkichlar			Hisobot shakli	O‘tgan yil	Hisobot yili	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
A			B	1	2	3	4
1. Sof aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘m			1-shakl	7 745 794 466	10 124 233 076	+2 378 438 610	+130,7
2.	Sotishdan	sof	2-shakl	3 362	5 180	+1 818	+154,1
tushum, ming so‘m				225 550	801 340	575 790
3.	Sof foyda,	ming	2-shakl	507	974 038	+466 344	+191,2
so‘m				693 607	284	677
4. Sof aktivlarning aylanuvchanligi (2/1)			*	0,434	0,511	+0,077	117,7
5. Sof aktivlarning aylanish davri, kun (360/Ksa)			*	829,4	704,5	+124,9	84,9
6. Sof aktivlar rentabelligi, % (3/1*100)			*	6,5	9,6	+3,1	147,7

Aksionerlik jamiyatida sof aktivlarning samaradorligi o‘tgan yilga nisbatan bir qadar yaxshilangan. Jumladan, sof aktivlarning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan sof tushum summasi 0.434 tiyindan, 0.511 tiyinga ortgan. Bu o‘zgarish asosan sof tushumning o‘tgan yilga nisbatan 1 818 575 790 ming so‘mga ortishi tufayli ro‘y bergan. Sof aktivlarning aylanish davri 829.4 kundan 704.5 kunga qisqargan. Aylanish davri 84.9 kunga tezlashgan. Bu yil taqvimi bo‘yicha bir chorakka tezlashish demakdir. Sof aktivlarning rentabelligi mos ravishda o‘tgan yilda 6.5 %ni, joriy yilda 9.6 %ni tashkil qilmoqda. Rentabellikning o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarishi 3.1 %ga ortgan.

Sof aktivlar tahlili, ularning samaradorligi baholash amaliyoti xorij tajribasidan kirib kelgan ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich korxona to‘lovga qobilligini baholashning umumiy ifodasi ham hisoblanadi. U aktivlarning majburiyatlardan ortgan summasini aniqlash orqali sof kapitalni shakllantirish strategiyasini ham belgilab olish mumkin.
Zanjirli bog‘lanish usulida xususiy kapital samaradorligi, rentabelligini omilli tahlilini amalga oshirish mumkin va bu jarayon ichki imkoniyatlarni aniq va to‘g‘ri baholash imkonini beradi.
8-jadval¹²
Sof aktivlardan foydalanish samaradorligining omilli tahlili
(zanjirli almashtirish usulida)

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Hisobot yili	Farqi (+,-)		O‘sishi, %
A	1	2	3		4
1. Sof aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati, ming so‘m	7 745 794 466	10 124 233 076	+2 378 438 610		+130,7
2. Sotishdan sof tushum, ming so‘m	3 362 225 550	5 180 801 340	+1 818 575 790		+154,1
3. Sof foyda, ming so‘m	507 693 607	974 038 284	+466 344 677		+191,2
4. Sof aktivlarning aylanuvchanligi (2/1)	0,434	0,511	+0,077		117,7
O‘zgarish sabablari:
-sof tushumning o‘zgarishi hisobiga	5 180 801 340/7 745 794 466 -0.434			+0.2348		-
-sof aktivlar summasining o‘zgarishi hisobiga	0.511-5 180 801 340 / 7 745 794 466			-0.1578		-
5. Sof aktivlarning aylanish davri, kun (360 / Ksa)	829,4			704,5		+124,9		84,9
6. Sof aktivlar rentabelligi, % (3 / 1*100)	6,5			9,6		+3,1		147,7
O‘zgarish sabablari:
-sof aktivlar summasining o‘zgarishi hisobiga	974 038 284 / 7 745 794 466*100- 6.5			+6.1		-
-sof foyda o‘zgarishi hisobiga	9.6 - 974 038 284 / 7 745 794 466*100			-3.0		-

Aksionerlik jamiyatida sof aktivlarning samaradorligini omilli tahlilidan shuni xulosa qilish mumkinki, joriy yildagi sof aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti o‘tgan yilga nisbatan 0.077 ga ortgan. Bu o‘zgarishga sof aktivlar qiymatining ortishi salbiy (-0.1578), sof tushumlar summasining ortishi ijobiy (+0.2348) ta’sir etgan. O‘z navbatida sof aktivlarning rentabelligi o‘tgan yilga nisbatan 3.1 %ga ortishiga quyidagi omillar ta’sir etgan: sof foyda summasining o‘tgan yilgan nisbatan 466 344 677 ming so‘mga o‘zgarishi rentabellikning 6.1 %ga ortishiga; sof aktivlar summasining 2 378 438 610 o‘zgarishi rentabellikning 3.0 %ga kamayishiga olib kelgan.

4. Moliyaviy leveridj ko’rsatkichlarini tahlili
Moliyaviy leveridj ko‘rsatkichi xalqaro amaliyotdan kirib kelgan muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Uning iqtisodichilar va menejerlar tomonidan baholashga o‘tilganiga hali uncha ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Ushbu ko‘rsatkichni baholash bir qancha moliyaviy koeffitsiyentlar orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy leveridj ko‘rsatkichi xususiy kapitalning majburiyatlarga nisbati orqali baholanadi. Uning natijasiga qarab xo‘jalik subyektining moliyaviy barqarorligi va rentabellik darajasiga baho berish mumkin.
Quyida moliyaviy leveridj nima ekanligi, uning turlari, aniqlash formulasi, moliyaviy leveridj samaradorligini aniqlash tartiblari hamda ularni tahlil etish tartiblarini ko‘rib o‘tishimiz mumkin.
Moliyaviy leveridj moliyaviy richag (dastak) deb ham nomlanadi. Uning mazmunini o‘z mablag‘lari manbasi bilan qarz kapitali o‘rtasidagi nisbatda xo‘jalik subyektining foydasiga ta’sir etish darajasini baholash tashkil etadi. Shuningdek, xo‘jalik subyektining istiqboldagi moliyaviy barqarorligini tahlil etish va bashoratlashda ham ushbu bog‘liqlik nisbatidan kelib chiqiladi.
Moliyaviy levridj ko‘rsatkichlarini tahlil etish analitiklarga rentabellikni qo‘shimcha o‘stirish imkoniyatlarini aniqlashda, ichki va tashqi omillar ta’sirida foydaning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning risk darajalarini baholashga imkon beradi.
Foydalanish samaradorligi yuzasidan moliyaviy leveridjlarning quyidagi turlari aniqlanadi:
- ijobiy (foyda summasi kreditlar, qarzlar yuzasidan foizlar to‘lovidan ortgan hollarda);
- neytral turlari (foyda summasi kreditlar, qarz yuzasidan foiz to‘lovlari summasigagina yetgan hollarda);
- salbiy (foyda summasi kreditlar, qarz yuzasidan foiz to‘lovlari summasiga yetmagan hollarda).
Moliyaviy leveridj quyidagi formula asosida aniqlanadi:
ML = QK / XK
Bu yerda:
ML – moliyaviy leveridj;
QK – qarz kapitali;
XK – xususiy kapital.
Mazkur formula xo‘jalik subyektining moliyaviy risklarini ham aks ettiradi. Koeffitsiyentning optimal darajasi sifatida 05.-0.8 daraja qayd etiladi.
Moliyaviy leveridj samaradorligini baholashda moliyaviy leveridj koeffitsiyenti va rentabelligini qiyoslash lozim.
Moliyaviy leveridj samaradorligini baholash, tahlil etishning maqsadi xususiy va qarz kapitalidan foydalanish samaradorligini o‘rganishdan iborat.
Moliyaviy leveridj samaradorligini quyidagi bog‘lanishda ifoda etish mumkin: