Audio chin do‘ST

9-SINF
ADABIYOT IV CHORAK 89-DARS
MAVZU: CHINGIZ AYTMATOV. “ ASRGA TATIGULIK KUN”ROMANI. NAZARIY MA`LUMOT
(“Asrga tatigulik kun” romani o`qib eshittiriladi)


Bu voqеa jungjanglar Sario‘zak dashtlarini egallab olish va aholini qullikka solish maqsadida tub xalqlar bilan tinimsiz urush olib borgan zamonlarda yuz bеrgan edi. O‘z yеrlaridan ayrilishni istamagan mahalliy qabilalar tinimsiz kurash olib borishar, katta-kichik janglar orasida tinch damlar ham bo‘lardi. Nayman ona fojiasi ayni shunday tinch kunlarning birida
bo‘lgandi...
Ona Bayit qabristonining o‘z tarixi bor. Rivoyatga ko‘ra, o‘tgan zamonlarda Sario‘zakni bosib olgan jungjanglar asirga tushgan jangchilarga nisbatan behad shafqatsizlik qilishar ekanlar. Ular kezi kelib bunday tutqunlarni qo‘shni o‘lkalarga qul qilib sotib yuborishar ekan. Bu tutqunning omadi kelgan hisoblanar ekan. Chunki sotib yuborilgan qul ertami-kechmi, bir kuni o‘z vataniga qochib ketishi mumkin ekan-da. Jungjanglarning qo‘l ostida tutqun bo‘lib qolganlarning esa sho‘ri qurir ekan. Ular mahkumning boshiga teri qalpoq tortish yo‘li bilan dahshatli bir tarzda qiynab, uning xotirasini yo‘qotar ekanlar. Odatda, bunday jazoga jangda asir tushgan yosh yigitlar giriftor bo‘lishardi. Avvaliga jungjanglar tutqunning sochini dastlab o‘ngidan, so‘ngra teskarisidan taqir qirib tashlashadi. Sartaroshlik marosimi tugagach, jungjanglarning chapdast qassoblari kattakon bir tuyani so‘yib, terisini shila boshlaydilar. Ularni birinchi navbatda, eng qalin va eng og‘ir bo‘lgan bo‘yin terisini ajratib bo‘laklarga bo‘lishar, hovuri chiqib turgan yopishqoq terisini shu zahotiyoq hozirda suzuvchilar kiyadigan qalpoqcha singari tutqunning yangi qirilgan taqir boshiga kiygizib qo‘yishardi. Mana shu teri qoplash deyiladi. Bunday qiynoqqa duchor etilgan qul yo dahshatli azoblarga bardosh berolmay o‘lib ketar, yo xotirasidan umrbod mahkum etilib, o‘tmishini eslay olmaydigan qulga – manqurtga aylanib qolar edi. Bitta tuyaning bo‘yin terisi besh-oltita qalpoqqa yetadi. Qalpoq qoplangandan so‘ng halokatga mahkum etilgan har bir qul qiynalganda boshini yerga tegiza olmasin uchun bo‘yniga yog‘och bo‘yinturuq bog‘lashardi. Shu alfozda ularning yurakni ezuvchi, quloqni qomatga keltiruvchi dod-faryodlari eshitilib qolmasin, deb odamlardan yiroqqa, suvsiz, yemishsiz, kimsasiz yaydoq dalaga oyoq-qo‘llarini bog‘liq holda jazirama oftob tig‘iga eltib tashlar edilar. Bu qiynoqlar bir necha kun davom etardi. Kerakli joylarga soqchilar qalin qo‘yilib, asirlarning qabiladoshlari ularni qutqarishga kelib qolishsa, o‘tkazmaslik uchun chora-tadbir ko‘rib qo‘yilgan edi. Biroq qutqarishga urinishlar juda kam bo‘lardi, chunki ochiq dalada qilt etgan sharpa darhol sezilib qolardi. Buning ustiga jungjanglar falonchini manqurt qilishibdi degan xabar tarqalgan taqdirda tutqunning eng yaqin birodarlari ham uni qutqazishga yoki pul evaziga qaytarib olishga urinmayoq qo‘yardilar, chunki bu o‘sha odamning quruq jasadinigina qaytarish degan so‘z edi. Faqat rivoyatlarda Nayman ona nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan ayolgina o‘z o‘g‘lining bu taxlit achchiq qismati bilan murosa qila olmadi. Sario‘zak afsonasi shu haqda. Ona Bayit – Onayizor makoni qabristonining nomi shundan kelib chiqqan. Dalaga tashlangan asirlarning ko‘pi Sario‘zak quyoshi tig‘ida dahshatli qiynoqlarga bardosh berolmay halok bo‘lgan. Besh-oltita manqurtdan bitta yoki ikkitasigina tirik qolgan. Boshqalari ochlikdan emas, hatto tashnalikdan ham emas, kallaga qoplangan terining quyosh issig‘ida qovjirab, qoq miyani chidab bo‘lmas darajada siqishi natijasida jon taslim qilar edilar. Olov purkab turgan quyosh ostida teri qalpoq shafqatsiz ravishda torayib, qulning qirilgan boshini temir chambarak singari jingirtob qilib qisardi. Oradan bir kun o‘tishi bilan jabrdiydalarning taqir boshida soch nish ura boshlaydi. Osiyoliklarga xos tikanday tik dag‘al sochlar ba’zida xom terini teshib chiqardi, ko‘pterisiga qarab o‘sardi va avvalgidan ham battar azob berardi. So‘nggi sinov davomida tutqunlar es-hushlarini butunlay yo‘qotardilar. Oradan besh kun o‘tgachgina jungjanglar kelib tutqunlardan qay biri tirik qolganini ko‘zdan kechirardi. Aqalli bitta tutqun tirik qolgan bo‘lsa ham, maqsadga erishilgan hisoblanardi.
Bunday qulni qiynoqdan bo‘shatib, suv berib, asta-sekin kuchga kiritib, oyoqqa turg‘izishardi. Biroq u endi baribir odam sanog‘idan chiqardi, zo‘rlab es-hushidan judo etilgan qul – manqurtga aylanardi, xuddi shuning uchun ham bunday qul o‘nta sog‘lom tutqun quldan ko‘ra qimmatroq turardi. Hatto shunday qonun-qoida ham bor ediki, o‘zaro to‘qnashuvda o‘ldirilgan bitta manqurt uchun boshqa erkin tutqunga nisbatan uch baravar ortiq haq undirib olinardi. 
Manqurt o‘zining kim ekanini, qaysi urug‘-aymoqdan ekanini, ismini, bolalik kezlarini, ota-onasining kimligini butunlay yoddan chiqargan bo‘lib, o‘zining odamligini ham unutib yuboradi. O‘zining insoniy qadr-qimmatini idrok etolmagan manqurt xo‘jalik ishlari nuqtayi nazaridan bir qancha fazilatlarga ega edi. U notavon va zabonsiz bir maxluq bo‘lgani uchun ham mutlaqo itoatkor va beozor. Qochaman qo‘yaman degan xayol uning tushiga ham kirmaydi. Quldor uchun eng dahshatli narsa – qulning isyoni. Har bir qul siymosida isyonkor ruh yashiringan. Yolg‘iz manqurtgina bundan mustasno, isyon ko‘tarish, bo‘yin tovlash unga butunlay yot. Bunday tushunchalar unga begona! Unga soqchi qo‘yishga, ayniqsa, buzuq niyatli kishi sifatida undan gumonsirashga hojat yo‘q, manqurt xuddi it kabi faqat o‘z egasini taniydi. Boshqalar bilan ishi yo‘q. Uning fikri-zikri qorin to‘yg‘azishda, shundan boshqa tashvishi yo‘q. Ammo o‘ziga topshirilgan ishni o‘ylamay-netmay, o‘lar-tirilariga qaramay muqarrar bajo keltiradi. Manqurtlar, odatda, eng past, eng og‘ir ishlarni bajarishga majbur etiladilar yoki bo‘lmasa, ularga eng zerikarli, eng mashaqqatli, ovsarlarcha sabr-toqat talab etiladigan mashg‘ulotlar topshirilar edi. Kimsasiz Sario‘zak yaylovlaridagi tuyalar podasidan bir qadam ham nariga jilmasdan yakka-yu yolg‘iz yashashga mahkum etiladigan manqurtgina azob-uqubatlarga chiday olishi mumkin edi! Birgina manqurtning o‘zi bunday olis joylarda bir qancha tuyachining o‘rnini bosa olardi. Bor yo‘g‘i niyati — qorni to‘ysa. Shunda u qishin-yozin demay, yolg‘izlik azobiga ham, boshqa har qanday mahrumliklarga ham parvo qilmay, tinimsiz ishlayveradi. Xo‘jayinning amri manqurt uchun farz ham qarz. Uning o‘ziga esa xo‘rak-u dashti biyobonda muzlab qotib qolmaslik uchun kifoya qiladigan ust-bosh bo‘lsa bas. Bo‘lak hech narsani talab qilmaydi.
Insonning insonlik fazilati, yaratilganda birga yaratilib, o‘lganda yana bir o‘zi bilan birga ketadigan va boshqa mavjudotlardan ajratib turadigan birdan-bir noyob fazilati — xotirasi, aql-idroki bo‘lsa-yu, uni tag-tomiri bilan yulib olsalar, axir bu qanday bedodlik!? Undan ko‘ra tutqunning qalbini poralab, istagancha ziyon-zahmat yetkazib, o‘limga mahkum etishlari yoki bo‘lmasa, bir yo‘la boshidan judo etsa, yuz chandon yaxshi emasmi? O‘zlarining mudhish tarixida xiyonatkor sifatida shuhrat qozongan ko‘chmanchi jungjanglar eng muqaddas narsa – insonning muqaddas insoniylik mohiyatiga ham chang soldilar. Ular qullarni jonli xotiradan mahrum etish yo‘lini o‘ylab topdilar, shu bilan bani odam zotiga aql bovar qiladigan va bovar qilmaydigan yovuzliklar orasida eng qabih jinoyatga qo‘l urdilar.
Balki, shu boisdandir, manqurtga aylantirilgan o‘g‘lining g‘am-g‘ussasi olovida qovurilgan Nayman ona shunday zikr qildi: “Bo‘talog‘im, seni xotirangdan judo etayotganlarida, boshingga ko‘rinmas teriqalpoq o‘rnatib es-hushingdan ajratayotganlarida, yong‘oq chaqadigan qisqichdek boshingga kiydirilgan tuyateri asta-sekin qurib qovjirab, bosh chanog‘ingni jingirtob qilib siqayotganida, dahshatli qo‘rquvdan ko‘zlaring kosasidan irg‘ib chiqqanida, Sario‘zak dashtining dudsiz otashi o‘lim talvasasi bilan olishib, labingni ho‘llashga ham yer-u ko‘kdan bir tomchi suv topolmay tashnalik azobida qovrilayotganingda, hatto borliqqa hayot baxsh etuvchi xurshidi olam senga so‘qir, balo-qazo bo‘lib, dunyodagi jamiki yulduzlar qaro zulmat bo‘lib ko‘ringandir?...
Tulporim, qiynoqlardan mayib-majruh bo‘lgan aql-idrokingga mangu tun choyshabi yopilayotganda, xotirang rishtalari zo‘rlik bilan yulib-sitib olinib, o‘tgan umring bilan seni bog‘lab turuvchi halqalardan, jon talvasasida o‘zingni har yon urib ona nigohini, yoz kunlari qirg‘og‘ida sen o‘ynab yurgan tog‘ jilg‘asining shovullashini unutayoganingda, shuuringni parchalab, xotirangdan o‘z nomingni, otangning nomini o‘chirib tashlayotganlarida, atrofingdagi sen bilan unib-o‘sgan
odamlarning chehralari so‘nayotganida va senga uyalib, iymanib tabassum qilayotgan mahbubaning jamoli qorong‘ulashayotganida xotirasizlik jariga qular ekansan, o‘z vujudida homila paydo etishga jur’at etib va shu mudhish kun uchun seni yorug‘ dunyoga tavallud toptirgan onayizoringga la’natlar yog‘dirgandirsan?..

0401090412