Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

Ifloslanish manbalari- Har qanday ishlab chiqarish ob'ektlari, aholining uy faoliyati, turli tabiiy jarayonlar bo'lishi mumkin

Nepal va Hindiston havosi iflosligi darajasi yuqori mamlakatlar sifatida eʼlon qilindi. Bunday xulosaga Chikago universitetining Energetika siyosati instituti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot yakunida kelindi.

Tadqiqotga koʻra, bu mamlakatlardagi havo ifloslanishi mahalliy aholining umrini taxminan toʻrt yilga qisqartirmoqda.
Nepal va Hindistonning ayrim hududlarida esa atmosferadagi zaharli moddalarning kontsentratsiyasi juda yuqori. Bu yerlarda yashayotgan odamlarning umri olti yildan koʻproqqa qisqarmoqda.

Bangladesh, Pokiston va Hindiston eng ifloslangan havoga ega davlatlar, Avstraliya, Finlyandiya hamda Islandiya esa eng toza havoga ega mamlakatlar deb topildi. Bu haqda AirVisual tashkiloti xabar bergan.

O‘zbekiston 2021 yilda eng ifloslangan havoga ega davlatlar reytingida 16-o‘rinni egalladi. Reyting havo sifatini monitoring qilish bilan shug‘ullanuvchi AirVisual xalqaro tashkiloti tomonidan tuzildi.
O‘zbekiston reytingda sariq rang bilan belgilangan davlatlarga yetakchilik qilgan. Bu shuni anglatadiki, havodagi zararli moddalar miqdori qoniqarli darajada, biroq ifloslangan havoga sezgir bo‘lgan kishilar o‘z salomatligi haqida qayg‘urishi lozim. Mintaqaning boshqa davlatlaridan reytingga Qozog‘iston kirdi, u 20-pog‘onadan joy oldi. Markaziy Osiyodagi boshqa mamlakatlar reytingda qayd etilmagan.
MDH davlatlaridan Litva 42-o‘rinda, Ukraina - 49, Rossiya - 58-pozitsiyada.

Reyting tuzuvchilarining ta'kidlashicha, har yili havo ifloslanishi tufayli taxminan 7 mln kishi vafot etadi, shuningdek, bu holat jahon iqtisodiyotiga har yili 225 mlrd dollarlik zarar yetkazadi.
Tadqiqotda hammasi bo‘lib butun dunyo bo‘ylab 3 000 shahar qamrab olindi. Ulardan 64 foizida RM 2.5 ifloslanishning maksimal cheklangan darajasi oshgan holda qayd etilgan. Xususan, Janubiy Osiyodagi shaharlarning 99 foizida, Janubi-Sharqiy Osiyoda - 95 foiz hamda Sharqiy Osiyoda 89 foiz shaharlarda atmosfera holati yomon ekani aniqlandi.

Joriy yilning 5-may kuni «Turg‘un organik ifloslantiruvchi moddalar haqida»gi Stokgolm konvensiyasini ratifikatsiya qilish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunining qabul qilinishi davlatning kelajak avlod uchun atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, uni borligicha saqlashga qaratilayotgan e’tiborning yaqqol dalilidir.

Hozirgi kunda 182 mamlakat mazkur konvensiya ishtirokchisi hisoblanadi. Yetakchi davlatlardan AQSh, Italiya va Isroil konvensiyani imzolagan bo‘lsa-da, ratifikatsiya qilmagan.
Bugungi kunga kelib «Turg‘un organik ifloslantiruvchi moddalar haqida»gi Stokgolm konvensiyasini ro‘yxatini kengaytirishga yo‘naltirilgan 3ta tuzatma kiritilgan. Bu esa nazorat qilinadigan ifloslantiriruvchi moddalarning ko‘payishiga olib keladi. Bunda har bir tuzatma Konvensiyaning bir qismi sifatida, agarda Konvensiya tomonlarining qo‘shimcha shartlari va bayonotlari yo‘q bo‘lgan taqdirda bajarilishi majburiy hisoblanadi.
Ushbu Qonun kuchga kirgandan keyingi ikki yil mobaynida turg‘un organik ifloslantiruvchi moddalarni taqiqlash, cheklash, shuningdek, ekologik havfsiz usulda yo‘q qilish borasida Milliy harakatlar rejasi ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.
Konvensiyaga qo‘shilish qo‘yidagi imkoniyatlarni yaratadi:
turg‘un organik ifloslantiruvchilar bilan bog‘liq ekologik holatni yaxshilash, aholi, atrof-muhit, o‘simlik va hayvonot uchun yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarni bartaraf etish;
konvensiya doirasida yuklatilgan majburiyatlarni bajarish uchun rivojlanayotgan hamda iqtisodiyoti o‘tish davrida bo‘lgan ko‘mak dorasida turg‘un organik ifloslantiruvchilarni ekologik xavfsiz yo‘q qilish bo‘yicha moliyaviy resurslar va texnologiyalarga ega bo‘lish;

O‘zbekiston Respublikasining Yevropa ittifoqi imtiyozlari Bosh tizimiga qo‘shilishi hisobiga milliy mahsulotlarni eksport qilish geografiyasi va hajmini kengaytirish.

E’tiborlisi shundaki, ushbu konvensiyaga qo‘shilish yurtimiz kimyo sanoati va qishloq ho‘jaligining rivojiga mutloqo salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Chunki uning ta’sir darajasi O‘zbekiston Respublikasi hududida foydalanmaydigan moddalarga nisbatan tatbiq etiladi.

Qonun loyihasida atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining asosiy yoʻnalishlari, Vazirlar Mahkamasi, vakolatli davlat organlari, Gidrometeorologiya хizmati markazi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlari hamda fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari va fuqarolarning huquq va burchlari aniqlab berilgan.

Qonun loyihasida NNTlarning atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi huquq va burchlari qismida mazkur sohadagi roli kuchaytirildi, bu demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda fuqarolik jamiyati institutlarining rolini kuchaytirishga yoʻnaltirilgan.

Qonun loyihasining 3 bobi (atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida normativlash) va 4 bobi (atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida asosiy talablar) doimiy va koʻchma ifloslantiruvchi manbalardan chiqayotgan ifloslantiruvchi moddalarga hamda yoqilgʻilarning ekologik tavsiflariga ekologik normativlar talablarini bosqichma-bosqich yanada kuchaytirib borishni koʻzda tutadi. Bu fan, teхnikaning rivojlanishi, eng yaхshi qulay teхnologiyalar va хalqaro tajribani tatbiq etish bilan oʻzaro bogʻliq boʻladi.

Qonun loyihasida yoqilgʻini yoqish, transport vositalari va boshqa qatnov vositalari hamda qurilmalarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni teхnik jihatdan tartibga solish sohasida, kimyoviy moddalarni oʻsimliklarni himoya qilish vositasi, ularning oʻsishini tezlashtiruvchi omil, mineral oʻgʻit va boshqa preparatlar sifatida ishlatishda atmosfera havosini muhofaza qilish boʻyicha normativ hujjatlarga talablar aniqlashtirilgan.
Bundan tashqari:
atmosfera havosining transchegaraviy ifloslanishi;
ozon qavatiga salbiy ta’sir koʻrsatishni bartaraf etish;
хalqaro darajada qoʻllanuvchi atmosfera havosiga salbiy ta’sir koʻrsatmaydigan mahsulotlarni ishlatish va ishlab chiqarishni iqtisodiy qoʻllab-quvvatlashni amalga oshirishga doir yangi normalar qonun loyihasiga kiritilgan.

Yilda atrof-muhit to'g'risidagi qonun va siyosat, bozorga asoslangan vositalar (MBI) bor siyosat foydalanadigan asboblar bozorlar, narx va boshqalar iqtisodiy ta'minlash uchun o'zgaruvchilar rag'batlantirish ifloslantiruvchilar uchun salbiy atrof-muhitni kamaytirish yoki yo'q qilish tashqi ta'sirlar. MBIlar manzilga murojaat qilishadi bozor muvaffaqiyatsizligi tashqi ta'sirlar (masalan ifloslanish) ishlab chiqarish yoki iste'mol faoliyatining tashqi xarajatlarini soliqlar yoki jarayonlar yoki mahsulotlarga soliqlar yoki to'lovlar orqali kiritish yoki mulk huquqini yaratish va atrof-muhitni muhofaza qilish xizmatlaridan foydalanish uchun proksi-server bozorini yaratishga yordam berish orqali. Bozorga asoslangan vositalar deb ham yuritiladi iqtisodiy vositalar, narxga asoslangan vositalar, ekologik siyosatning yangi vositalari (NEPIlar) yoki ekologik siyosatning yangi vositalari.

Masalan, ekologik jihatdan bog'liq soliqlar, to'lovlar va subsidiyalar, emissiya savdosi va boshqa sotiladigan ruxsatnoma tizimlari, depozitni qaytarish tizimlari, atrof-muhitni tamg'alash to'g'risidagi qonunlar, litsenziyalar va iqtisodiy mulk huquqi. Masalan, Evropa Ittifoqining emissiya savdosi sxemasi kamaytirish uchun bozorga asoslangan vositaning namunasidir issiqxona gazlari chiqindilari.
Bozorga asoslangan vositalar boshqa siyosat vositalaridan, masalan, ixtiyoriy bitimlardan farq qiladi (aktyorlar ixtiyoriy ravishda chora ko'rishga rozi bo'lishadi) va tartibga soluvchi asboblar (ba'zan "buyruqbozlik" deb nomlanadi; davlat hokimiyati organlari ishlashga erishish yoki foydalaniladigan texnologiyalarni buyuradi). Ammo, MBIni amalga oshirish, odatda, ba'zi bir tartibga solishni talab qiladi. Bozorga asoslangan vositalar iqtisodiyot yoki mintaqa, iqtisodiy tarmoqlar yoki atrof muhit (masalan, suv) bo'yicha muntazam ravishda amalga oshirilishi mumkin. Shaxsiy MBIlar bu misollar ekologik narxlarni isloh qilish.
Kete (2002) ga ko'ra, "siyosat ishlab chiqarish ko'proq bozorga yo'naltirilgan vositalarga o'tishga o'xshaydi, ammo biz uzoq muddatli tajribani muvaffaqiyatli bajarishimiz kerakmi yoki yo'qmi ochiq tajriba bo'lib qolmoqda.oial Xususiy sektor va davlatni ifloslanishning oldini olish va iqtisodiy vositalar ritorikasi nazarda tutilgan yangi munosabatlarda ishtirok etadigan o'tish.