Atrof-muhit muhofazasi

4. Iqtisodiy qism.
4.1 Atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalar chiqarilganligi uchun to’lovlar hisobi.

Tabiiy muhitning ifloslanishi uni tashkil etuvchi jonli va jonsiz elementlariga, butun biosferaga, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Oqibatda odamlarning kasallikka chalinishi ko’payadi, ish qobiliyati susaydi, aholining turmush sharoiti yomonlashdi. Biologic resurslarning maxsulotdorligi kamayadi, asosiy fondlar eskirishi tezlashdi, o’simliklar va hayvonlarning ayrim turlari halokatga sabab bo’ladi.

Atrof muhitni gaz, suyuq va qattiq holatdagi chiqindilar bilan ikki xil harakatning hosil bo’lishiga olibkeladi.

1. 
   Chiqindilarni kamayishi, ifloslanishi oldini olish uchun ketgan harajatlar.
   
2. 
   Ifloslantiruvchi chiqindilarni salbiy ta’siri oqibatida yuzaga keladigan zararli qoplash harajatlari.
   

Umuman atrof- muhitning ifloslanishidan yuzaga keladigan zararli 3 turga :

1. 
   Atmosfera;
   
2. 
   Suv havzalari;
   
3. 
   Yer maydonlarini ekologik holati buzilishiga ajratish mumkin. Har bir holat uchun iqtisodiy zarar alohida me’yorlar va to’lovlardan kelib chiqib hisoblanadi.
   

Bitiruv malakaviy ishida atrof-muhitning ifloslanishi darajasini aniqlab uni kamaytirish tadbirlari ishlab chiqarilayotgani uchun ekologik holat buzilishini quyidagicha iqtisodiy baholash mumkin.


4.2 Korxonadan atmosferaga chiqayotgan chiqindilar ta’sirida atrof-muhit ifloslanishini iqtisodiy zarar hisobi.
Atrof muhitning ifloslanishi natijasida yuzaga keladigan zarar miqdori formula yordamida hisoblanadi:
Ζ = K_x O_x f_x G
Bu yerda:
Z – zarar miqdori, so’m
K – o’zgarmas koeffitsienti, t/so’m (3000-5000)
O – muhitning chiqindilar bilan nisbiy ifloslanish xavfi ko’rsatgichi.
f – ifloslantiruvchi moddalarning muhitga tarqalib ketishini hisobga oluvchi koeffitsient.
G – manbadan chiqayotgan ifloslantiruvchi moddalarning yillik hajmi.

1. 
   – jadval.
   

Har xil turdagi hududlarda atmosfera havosi ifloslanishi nisbiy xavfliligi O ning ko’rsargich miqdorlari.

№	Ifloslantiruvchi hududlar turi	O
1	Kurort, sanatoriya, qo’riqxona buyurtmalar hududi.	10.0
2	Shahar atrofidagi dam olish bog’lar, dala hovli hududlari.	8.0
3	Aholi punktlari hududi ( aholi zichligiga ko’ra kishi 1 ga)	0.1
4	Sanoat korxonalari hududi himoya zonasi bilan birga	4.0
5	O’rmon Guruh Guruh Guruh	10.20 0.10 0.25
6	Shudgorlar Janubiy hududlar ( 30 sh.k. janubroq va boshqa hududlar)
7	Bo’glar, uzumzorla
8	Yaylovlar pichanzorlar.
	Aholi soni 300 ming kishidan ko’p bo’lgan shahar markazlari uchun O=3 sug’oriladigan maydonlar uchun O ning qiymati 2 ga ko’paytiriladi.

Yuqoridagi formulalar qayd etilgan O – koeffitsienti qiymati adabiyotlarda keltirilganmaxsus ko’rsatmalardan tahlil qilinayotgan joining tabiiy geografik sharoiti va iqlimiy ko’rsatgichlaridan kelib chiqib jadval tanlanadi. Hisob ishlarini quyidagi jadval ko’rinishida bajarish m.n :

№	Asosi chiqindilar	Hozirgi davrdagi chiqayotgan chiqindilarning yillik, hajmi tonna	Tavsiya qilinayotgan tadbirlardan chiqadigan chiqindilarning yillik hajmi tonna	Koeffitsientlar				Umumiy zarar Ζ=K O f G
				K	O	f	Hozirgi holat 1		Tadbirlarning keyingi holati 2
1	Uglevodorod	8.86	2.26	5800	8.0	1.0
2	Qurum	0.0125	0.0125	5800	8.0	1.0
3	SO2	0.0129	0.029	5800	8.0	1.0
4	Uglerod oksidi	0.069	0.069	5800	8.0	1.0
5	Azot oksidi	0.015	0.015	5800	8.0	1.0
	jami

4.3 Atrof-muhitni iflpslantiruvchi moddalar tashlanganligi uchun to’lanadigan so’mma hisobi.

Tibbiy muhitga ifloslantiruvchi moddalar tashlaganligi uchun to’lanadigan so’mmaning umumiy miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi :

П = ( M_N X V) + ( M_ch X R X K_f)
Bu yerda :
П - Atrof-muhitni iflpslantiruvchi moddalar tashlanganligi uchun to’lanadigan so’mmasi, so’m
M_N – me’yor darajasida atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalar tashlaganligi uchun to’lov so’mmasi.
R – tonna ifloslantiruvchi modda uchun to’lanadigan to’lov.
K_f – ifloslantiruvchi moddalarni atrof tabiiy muhitga chiqarib tashlaganligi, oqizilishiga va chiqindilar joylashtirilishiga tasdiqlangan normativlar ( limitlar) ko’paytirilganligi uchun baravarlik koeffitsienti,.
Ifloslantiruvchi chiqarib tashlangantigi, oqizilganligi va chiqindilar joylashtirilishining amaldagi massasi qisqartirish hisobiga ifloslantiruvchi moddalarni atrof muhitga chiqarib tashlash, oqizish va chiqindilar joylashtirishga tasdiqlangan normativedan kam bo’lgan holda kompensatsiya to’lovi so’mmasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
П = ( M_N X R): K_kp
Bunda K_kp quyidagi bog’liqlikda aniqlanadi:

№	Ifloslantiruvchi moddalarni atreof muhitga chiqarib tashlash, oqizish va chiqindilar joylashtirishga tasdiqlangan normativlardan ortiq bo’lga (qisqartiruvchi) hajmi barobar	ifloslantiruvchi moddalarni atrof muhitga chiqarib tashlash, oqizish va chiqindilar joylashtirishga tasdiqlangan normativlar ko’paytirilganligi uchun barobarlik koeffitsienti ko’rsatgichlari (Kkp)
1	1.05 dan1.059 gacha	2.2
2	1.06 dan1.1 gacha	2.5
3	1.11 dan1.2 gacha	3.4
4	1.21 dan1.3 gacha	4.4
5	1.31 dan1.5 gacha	6.0
6	1.51 dan 2.0 gacha	8.0
7	2.1 dan yuqori	10.0

Muhitga bir birlik chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalar uchun to’lov miqdorlari Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 6-fevraldagi 15-sonli qarori bo’yicha tasdiqlangan me’yorlardan olinadi. Hisob ishlari jadval ko’rinishida bajariladi.

4. 
   – jadval.
   

Atrof muhitni ifloslantiruvchi moddalar chiqarganligi uchun to’lov qiymatlari hisobi.

№	Ifloslantiruvchi moddalar nomi	Chiqindilar hajmi, tonna			1 tonna chiqindilar uchun to’lovlar so’mmasi		Ortiqcha chiqindilar uchun suzlatish koeffitsienti		Ifloslantiruvchi moddalar uchun soliq to’lovlarining umumiy yig’indisi
		Me’yorida rejasida	Me’yoridan ortiqcha
1	Uglevodorod	8.16	2.26	300		1.2		729.36
2	Qurum	0.0126		350		1.2		949.2
3	SO2	0.029		300		1.2		729.36
4	Uglerod oksidi	0.069		250		1.2		678
5	Azot oksidi	0.015		303		1.2		821.73
	Jami

Xulosa.
Biz bitiruv malakaviy ishda Ayritom neft bazasini ish faoliyatini to’liq o’rganib chiqib manbalardan atmosfera havosiga chiqayotgan zararli moddalari tahlil qildaim.
Tahlil davomida atmosfera va havoga tashlanadigan quyidagi zararli moddalarni aniqladik

1. 
   Uglevodorodlar – 8.26 tonna /yil
   
2. 
   Qurum – 0.0125 tonna /yil
   
3. 
   Oltingugurt angidriti – 0.029 tonna /yil
   
4. 
   Uglerod oksidi – 0.69 tonna /yil
   
5. 
   Azot oksidi – 0.15 tonna /yil
   

Jami: - 9.74 tonna /yil
Zararli moddalar aniqlangandan so’ng ularning miqdori hisoblandi va ruxsat etilgan me’yorlar bilan taqqoslandi. Hisoblab chiqib me’yordan ortiqcha chiqayotgan zararli moddalarni kamaytirish chora tadbirlarini ishlab chiqdim.
Kamaytirish chora tadbirlarini ishlab chiqish uchun mavjud manbalarga DU tipidan filtrlar va rezervuarlarga uglevodorodlarni chiqib ketishinikamaytiruvchi Ponton qurilmasini o’rnatishni tavsiya qildim
Samaradorligi yuqori bo’lgan tozalash inshootlarini, qurilmani, ixotazorlar tashkil etishni tavsiya qildim va shu bois korxonadan chiqadigan 9.740 tonna zararli moddalarni atrof muhitga ta’sirini ruxsat etilgan me’yorga yetkazildi, tabiiy resurslarga salbiy ta’siri kamaytirildi.


Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   I. A. Karimov “ o’zbikiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.” Toshkent 1997-yil.
   
2. 
   Akimova T. A. ; Xaskin B.B. “ ekologiya” M 1998-yil c 70-250.
   
3. 
   Alibekov A.A. ; Nishonov S.A “ Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslarda ratsional foydalanish.” Toshkent “ O’qituvchi ” 1982.
   
4. 
   Baratov R. “ Tabiatni muhofaza qilish ” Toshkent O’qituvchi 1991.
   
5. 
   Baratov E. ; Mamatqulov M. ; Rofiqov A.A. “ O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi” O’qituvchi 1992.
   
6. 
   Baratov R. “ Ozbekiston tabiiy geografiyasi” O’qituvchi
   
7. 
   Biologik hilma xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakati rejasi. T. 1998
   
8. 
   Biologic, ekologik va agrotuproqshunoslik ta’limi muammolari va istiqboli ( xalqaro ilmiy amaliy konferensiya) 25-26 aprel 2001-yil. 218-342 b
   
9. 
   Добровольский Г.Б : Тришина А.А Охрана порб M: 1985.