|
Xatarlarni boshqarish
Xatarlarni boshqarish - kundalik turmushimiz bilan bog'liq xatarlarni aniqlash, baholash va oldini olishdir. Masalan, ko'pincha ochiq havoda mashg'ulotlar o'tkazayotganda kutilmagan hodisalar sodir bo'lishi xavfi bo'ladi. Demak, xatarlarni boshqarish sinf xonasidan tashqarida mashg'ulot o'tkazishni rejalashtirayotganda va tayyorlayotganda o'quvchilar xavfsizligini ta'minlashning muhim shartidir.
Xlorftoruglevodorodlar (XFU)Vorislikning patriarxal udumi
Uglerod, xlor va ftor atomlaridan tashkil topgan organik birikmalar. Xlorftoruglevodorodlar muzlatgichlar va havoni sovutgichlarda sovutuvchi modda sifatida hamda ba'zi bir polimerlarni olishda ishlatiladi. Ular ozon teshigi paydo bo'lishining potensial manbasi hisoblanadi va hozirgi vaqtda ulardan foydalanish kamayib bormoqda. Ozon qatlamini buzuvchi moddalar, Monreal Protokoli, ozon qatlami, global isish ga ham qarang.
Xolizm - hayot va jonsiz muhitning yaxlitligi falsafasi
Yaxlit butun uni tashkil qiluvchi qismlar yig'indisidan kattaroq ekanligi haqidagi g'oya. Bu terminning atrof muhitga qo'llash - qaror qabul qilinayotganda barcha omillar: biofizik, ijtimoiy, siyosiy, geologik, ma'naviy va h.k. ni hisobga olishni bildiradi.
Xomashyo (xomashyo mahsulotlari)
Foydalaniladigan yoki sotiladigan tabiiy tovarlar, masalan, temir rudasi, olmoslar, bug'doy, mis, neft, kofe va h.k. Ular iste'mol mollari deb ham ataladi.
Yakuniy baho
Baholashning bu turi o'quv jarayonini oxirida o'quvchi erishgan darajani bilish uchun o'tkaziladi. U ko'pincha keyingi o'qish yoki ish uchun yaroqlilik haqida qaror qabul qilish uchun ishlatiladi. Joriy bahoga qarang.
Yashash joylarini yo'qotish
Tabiiy ekosistemaning o'zgarishi jarayoni bo'lib, uning natijasida ekosistema degradatsiyaga uchraydi va u o'zining dastlabki holatini saqlay olmaydi. Hayvonlarning yashash va o'simliklarning o'sish joylarini yo'qotish ko'pincha inson faoliyati bilan bog'liqdir.
YMD (Yalpi milliy daromad)
Mamlakatning tovarlar va xizmatlar bo'yicha yillik mahsuloti. YMD miqdori mamalakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish uchun sarflangan xarajatlarni qo'shib yoki mamlakat barcha fuqarolarining daromadlarini (chet elda olinganlarini ham) qo'shib aniqlanadi. U yil davomida iste'mol uchun tayyorlangan barcha tovarlar va xizmatlarning to'liq bozor qiymati. Odatda xalqaro miqyosda solishtirish uchun AQSh dollarlarida hisoblanadi.
Yer osti suvlari
Tuproqqa singadigan va sekin-asta yerning suv saqlaydigan qatlamlariga o'tadigan suv. Yer osti suvlaridan Yer sharining turli qismlarida foydalaniladi, lekin uning dunyo miqyosidagi zahiralari tugamoqda va kuchli ifloslangan. Yer osti suvlarining miqdori va sifatini o'zgarishi ular zahiralaridan haddan ortiq foydalanish, o'rmonsizlanish, pestitsidlarni ko'p ishlatilishi, ifloslantiruvchi moddalarni tog' jinslaridan yuvilish jarayonlari bilan bog'liq.
Yerlar degradatsiyasi (buzilishi)
Yerlar sifatini yomonlashuvini ifodalovchi termin; u bir qator sabablar, jumladan eroziya, sho'rlanish, og'ir metallar va boshqa kimyoviy moddalar bilan ifloslanish, cho'llanish natijasida ro'y berishi mumkin.
Yomg'ir suvi oqimini drenajlash tizimi
Yo'l bo'yidagi kanallar, chuqurlar va ariqlardan iborat shahar infratuzilmasi; u yer osti kanallari tizimi bilan birlashtirilgan va ko'chalar, parklar, ko'lmaklar va uylar tomlaridan atmosfera yog'inlari (yomg'ir, erigan qor suvlari)ni yig'adi va yaqindagi suv havzasiga yo'naltiradi. Bu suv odatda tozalanmaydi, shu sababli odamlar o'z uylarini ta'mirlashda bo'yoqlar va boshqa kimyoviy moddalardan ehtiyot bo'lib foydalanishlari zarur, chunki bu moddalar yomg'ir suvini drenajlash tizimiga tushishi, va oqibatda yaqindagi suv havzasini (daryoni) ifloslantirishi mumkin. Suv sifatiga qarang.
Yog'och yoqilg'i
Ovqat tayyorlash va suv isitish uchun ishlatiladigan o'tin. Aksariyat kambag'al qishloq jamoalarida yashovchi ko'p odamlar energiyaning boshqa manbalariga etisha olmaganliklari sababli o'rmondan asosiy energiya manbai sifatida foydalaniladilar. O'rmon resurslari zahiralarini kamayishi aholi sonining ko'payishi, sotish uchun yog'och tayyorlash tufayli o'rmon maydonlarining kamayishi hamda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullanish uchun daraxtlarni kesib yer ochish sababli yuz bermoqda. Yog'och yoqilg'isidan keng foydalanish aholi sog'lig'i uchun ham xavf tug'diradi, chunki yog'ochni yoqish va o'rmon yong'inlari tutuni turli nafas yo'llari kasalliklariga sabab bo'ladi.
|
O'lim darajasi
Bir yilda 1000 kishi hisobiga o'limlar soni.
O'rmonsizlanish
O'rmonni qayta tiklash tadbirlarini yo'qligi sharoitida o'rmon maydonlaridagi daraxtlarni yo'qotish (kesish). Daraxtlarning ildiz sistemasi tuproqni mustahkamlaganligi sababli o'rmonsizlanish tuproq eroziyasiga sabab bo'lishi mumkin. Shuningdek, daraxtlarni yo'qotish global isishni kuchaytiradi, chunki daraxtlar atmosferadagi «issiqxona gazlari» miqdorini kamaytiradi.
O'sish tezligi
Vaqt davomida biror ko'rsatkichning o'zgarishini boshlang'ich qiymatiga nisbatan foizlarda ifodalangan miqdori. O'sish tezligi bir necha xil ma'lumot berishi mumkin:
. o'zgarish bor-yo'qligi;
. o'zgarish qaysi yo'nalishda bormoqda (ortish yoki kamayish);
. bu o'zgarish qanday qilib bormoqda?
O'tish
Bu termin tug'ilish va o'lim darajasi past bo'lgan mamlakatlarda yuz berayotgan demografik o'zgarishlarga nisbatan qo'llanilmoqda. Bunday o'tishga ko'pgina omillar ko'maklashadi, jumladan: tibbiy xizmatni yaxshilash, erkin ta'lim imkoniyati, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni yaxshilash. Osiyodagi rivojlanayotgan davlatlarning bir nechtasi o'tishning so'nggi pog'onalarida turibdi, shu vaqtda ko'pgina Afrika davlatlari o'tishning dastlabki bosqichlarida turibdi. Tug'ilish darajasi rivojlangan davlatlardagidek barqaror darajaga erishganda demografik o'tish yakunlanadi.
O'quv dasturi
Muayyan (tasdiqlangan) ta'lim kursi - fan yoki kursni o'rganish uchun zarur bilimlar mazmuni va hajmi. Rasmiy ta'limda o'quv dasturi rasmiy tashkilot, masalan, Ta'lim Vazirligi yoki Boshqarmasi tomonidan belgilanadi. O'quv rejasiga qarang.
O'quv rejasi
Muayyan fan yoki bilimlar sohasiga o'qitishda foydalaniladigan asosiy maqsadlar, mazmunlar, o'quv amaliyoti, resurslar va baholash strategiyasini qisqa shakldagi ifodasi. O'quv dasturiga qarang.
|
Chaqaloqlar o'limi darajasi
Yil davomida tug'ilgan 1000 chaqaloqqa nisbatan bir yoshga yetmay nobud bo'lgan chaqaloqlar soni. Sog'liqni saqlash yuqori sifatli va hammabop bo'lgan mamlakatlarda chaqaloqlarning tug'ruq vaqtida nobud bo'lishi kam kuzatiladi.
Chipko Harakati
Hindistondagi o'rmonlarni nazoratsiz kesilishiga qarshi turuvchi fuqarolar harakati. U 1974 yili Hindistonning Uttar Pradesh shtatida Himolay tog'lari etaklarida yashovchi qishloq aholisi (asosan ayollar) orasida vujudga keldi. Hind tilida «chipko» so'zi «quchoqlab olish» ma'nosini anglatadi. Daraxtlarni kesilishdan saqlash uchun quchoqlab olgan ayollar sharafiga bu harakat shunday deb nomlangan. O'tgan vaqt mobaynida Chipko Harakati mashhur bo'ldi va u tabiatni muhofaza qilishda faol harakat bo'lib qoldi.
Chiqindilarni yo'qotishni boshqarish
Sanoat yoki maishiy chiqindilarni qayoqqa va qanday yo'qotishni ta'riflash uchun ishlatiladigan keng ma'noli ibora.
Cho'llanish
Iqlim o'zgarishi yoki yerdan noto'g'ri foydalanish natijasida cho'lni bostirib kelish jarayoni. Tabiiy o'tloqlar, lalmi dehqonchilik yoki sug'orish zonalarini qishloq xo'jalik unumdorligini 10 % yoki undan ko'proq pasayishi bilan cho'llarga aylanishi. Odatda, chorva mollarini ortiqcha o'tlatish va toptashi, tuproq eroziyasi, davomli qurg'oqchilik va iqlim o'zgarishi natijasida paydo bo'ladi.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
