Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

 
2.
 
Pontus Rum Cemiyeti:
1814 yılında Balkanlardaki Rumla-
rın bağımsızlığı için çalışan Etniki Eterya adlı cemiyetin bir 
uzantısıdır. Trabzon, Samsun ve diğer Kuzey Anadolu illerin-
de faaliyet göstermiştir. 1461 yılında yıkılan Trabzon Rum 
Pontus Devleti’ni kurmak emelindeydiler. Patrikhaneye bağlı 
olarak 
çalışıyordu. 
24
Kemal Atatürk, 
Nutuk
, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ank. 1991, 
s. 1 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 32 / 174
3.
 
Taşnak ve Hınçak Cemiyetleri:
Ermeniler’in kurduğu bu 
cemiyet Ermeni Patriği Zaven Efendi (soyadı Egyazaryan veya 
Der-Yeğyayan)’nin
25
himâyesinde çalışıyordu. Doğu Anadolu 
ve Çukurova bölgeleri faaliyet alanıydı. Adana’da Fransız-
lar’ın yardımıyla kurulan Ermeni İntikam Alayı büyük ölçüde 
tedhiş hareketlerine giriştiler. Doğu Anadolu ve Çukurova’da 
çoğunlukta olduklarını ileri sürerek İtilâf Devletleri’nden 
yardım istediler. Ancak Amerikalı General Harbord hazırladı-
ğı raporla bunların hayallerine son verdi. Çünkü onlar ço-
ğunluk değil, azınlıktılar. Ve hiçbir zaman da çoğunluk ola-
mamışlardı.
Ermeni Patriği Zaven Efendi’nin Bir Mektubu Üzerine İleri, Tasvir-i 
Efkâr, Yenigün ve İrâde-i Milliye Gazeteler’inde Yayımlanan Açıkla-
ma: 
21 Ekim 1919 
Ermeni Patriği Zaven Efendi geçenlerde Teologos gazetesinde yayım-
ladığı bir mektubunda, bir çok Ermeni Aileleri’nin, son milli harekât-
tan korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, İzmit ve Adapazarı gibi 
Anadolu havalisinden göç etmekte olduklarını öne sürüyor ve bu şe-
kilde milletin sırf millî haklarını müdâfaa emeliyle vücûda getirdiği 
birliği, bir Ermeni veya Gayrimüslim unsurlar aleyhtarlığıyla şai-
bedâr etmek istiyor. Bunun için, hakikati bu kere ayrıca açıklamaya 
mecburiyet görülmüştür. 
25
1869’da 
Bağdat
’ta doğmuş, 
Armaş’
taki (bugünkü 
Akmeşe
) 
Ruhban Oku-
lu’
ndan mezun olmuş, rahip olarak takdis edilmiştir. 1898-1906 yılları arasında 
İstanbul’
da, 
Erzurum’
da, 
Van 
(1910)’da, 
Diyarbakır
(1919-1913)’da piskopos ola-
rak çalışmış olan 
Zaven Efendi
, Eylül 1913'de 85 meclis üyesinden 64’ünün 
oyunu alarak 
79.
İstanbul Ermeni Patriği
seçilmiş, ancak zararlı faaliyetleri sebe-
bi ile 1916'da 
Bağdat’
a gönderilmiş, 6 Aralık 1918'de 
Mondros Mütârekesi’
ni 
müteâkip 
İstanbul’
a dönmüş, 
Rum Patrikhânesi’
nin de desteğini alarak kendini 
bağımsız bir 
Ermenistan
kurulmasına hasretmiştir. 
Türkiye Ermenileri’
nin tem-
silcisi sıfatı ile 
Bogos Nubar Paşa
, 
30 Kasım 1918
tarihinde 
İtilâf Devletleri’
ne 
başvurarak, bağımsız bir 
Ermenistan’
ın kurulmasını ve bu bağımsızlığın 
İtilâf 
Devletleri
ile 
Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti)’
ın himayesi altına konulmasını 
istediğinde, aynı meselenin gerçekleşmesi hususunda çalışmalarda bulunmak 
üzere 
Patrik Zaven Efendi
de, 
12 Şubat 1919
tarihinde 
İstanbul’
dan 
Paris’
e ve 
oradan da 
Londra’
ya hareket etmiştir. 
Bogos Nubar Paşa
ile de görüşerek onu 
bazı hususlarda aydınlatan 
Zaven Efendi
, bir taraftan da 
Lord Cecil, Lord Curzon
ve yardımcısı 
Lord Harding
ile görüşmüş, 
Fransız Chambon
ve 
Yunan Başbakanı 
Venizelos
ile müzakerelerde bulunmuştur. 
Ermeniler’
in minnettarlığını arz etmek 
üzere 
İngiltere Kralı V. George’
u da ziyaret etmiştir. 
Londra’
dan 
Paris’
e dönüşün-
de ise 
Fransa Cumhurbaşkanı
ve 
Başbakanı
ile görüşen 
Zaven Efendi
, sonuçtan 
çok umutlu bir şekilde 
İstanbul’
a dönmüş, 1922’de 
İstanbul’
u yeniden terk eden 
Zaven Efendi
ve 1947’de 
Bağdat’
ta ölmüştür. (Geniş bilgi için bkz. Selahattin 
Tansel, 
Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt I
, M.E.B. Basımevi, İstanbul 1991, 
s. 89 v.d. 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 33 / 174
Evvela: Erzincan ve Erzurum havalisinden göç eden katiyen hiçbir 
Ermeni Ailesi yoktur. 
 
Birkaç zengin aile, kendilerince emin gördükleri bir tarafa hânelerini 
nakletmişler ise de, bu da, mütareke'den beri Adana ve havalisinde 
ve bağımsız Ermenistan’daki çoğunluğu temin için, Ermeni Komitele-
ri ile bizzat Patrikhane’nin teşviklerine kapılan ailelerdir. 
 
Anadolu’da genel asayiş ve unsurlar arasında barış ve dostluğun ne 
kadar emin ve memnuniyet verici olduğunu, geçenlerde Anadolu’yu 
baştan başa dolaşmış olan General Harbord’un riyaseti altındaki 
Amerika Araştırma Heyeti ile Fransız Temsilcisi Binbaşı Labonne ve 
keza Amerikalı Mr. Brown ve Harbiye Nezareti’nde Fransız İrtibat 
Subayı Yüzbaşı Leatle ve Fransız Fevkalade Komiserliği Maiyetinde 
Meur ve Sivas Jandarma Mıntıka Müfettişi Binbaşı Brunot’nun ra-
porları tasdik ve ispat eyleyeceği üzere, Patrik Vekili Zaven Efen-
di'nin Teologos gazetesinde ne maksatla yayımladığı malumunuz 
bulunan mektubun muhteviyâtına lüzumundan fazla ehemmiyet at-
fetmeyi lüzumsuz görürüz.
 
Anadolu ve Rumeli Müdâfaai Hukuk Cemiyeti 
Heyeti Temsiliyesi nâmına 
Mustafa Kemal
26