Юклама узгичи – 6-10 кВ кучланишда 400 А гача токни узишга имкон беради ва подстанцияларда кенг қўлланилади.
Юстировка – солиштириб кўрмоқ, тўғриламоқ, ростлаш каби маъноларни билдириб, электр ўлчаш асбобларининг хатоликларини талабларга мос келувчи қийматларгача етказиш бўйичабажариладиган ҳар хил ишлар мажмуи.
Якорь – ўзгармас ток электр машинасининг қўзғалувчан қисми бўлиб, у айланганда унинг чўлғамларида ЭЮК индукцияланади. Ўзгармас ток электр машинасининг қуввати, тезкорлиги, ростлаш аниқлиги ва бошқа тавсифлари якорнинг турига ва шаклига боғлиқ.
Яримўтказгичлар – кенг маънода электр ўтказувчанлиги металларникидан кичик, диэлектрикларникидан катта бўлган моддалар. Диод, транзистор, тиристор ва бошқа электрон лампалар.
Электр ва магнит катталиклар, уларнинг ҳалқаро бирликлар тизими (СИ) даги бирликлари ва ҳарфий белгиси.
№
|
Катталиклар номи
|
Ҳарфий белгиси
|
Аниқлаш формуласи
|
Ўлчов бирлиги
|
1
|
Электр заряд
|
q
|
q=I*t
|
Кулон, Кл
|
2
|
Электр майдон кучланганлиги
|
E
|
E=F/q
|
Вольт тақсим метр, В/м
|
3
|
Электр потенциал
|
φ
|
φ=W/q
|
Вольт, В
|
4
|
Электр кучланиш
|
U
|
U= φ1- φ2
|
Вольт, В
|
5
|
Электр юритувчи куч
|
E
|
E=B*l*γ*sinα
|
Вольт, В
|
6
|
Электр сиғими
|
C
|
C=q/ φ
|
Фарад, Ф
|
7
|
Ток кучи
|
I
|
i=q/t
|
Ампер, А
|
8
|
Электр қаршилик
|
R
|
R=ρ*l/S
|
Ом, Ω
|
9
|
Солиштирма қаршилик
|
ρ
|
ρ= R*S/l
|
Ом*мм2/м
|
10
|
Электр ўтказувчанлик
|
g
|
g= 1/R
|
Сименс, См
|
11
|
Солиштирма ўтказувчанлик
|
γ
|
γ= 1/ ρ
|
м/Ом*мм2
|
12
|
Электр қувват
|
P
|
P=U*I
|
Ватт, W
|
13
|
Электр энергия
|
W
|
W=P*t
|
Киловатт-соат, кВт*соат
|
14
|
Магнит индукция
|
В
|
В=F/I*l*cosα
|
Тесла, Тл
|
15
|
Магнит оқим
|
Ф
|
Ф=BS cosα
|
Вебер, Вб
|
16
|
Вакуумнинг абсолют магнит сингдирувчанлиги
|
µ0
|
µ0=L/l
|
Генри тақсим метр, Гн/м
|
17
|
Магнит майдон кучланганлиги
|
H
|
H=B / µ*µ0
|
Ампер тақсим метр, А/м
|
18
|
Индуктивлик
|
L
|
L=Ф/I
|
Генри, Гн
|
19
|
Магнит майдон энергияси
|
Wm
|
Wm=L*I2 / 2
|
Жоуль, J
|
20
|
Ўзаро индуктивлик
|
M
|
M
|
Генри, Гн
|
21
|
Электр частотаси
|
f
|
f=1/T
|
Герц,Гц, ( Hz)
|
22
|
Давр
|
T
|
T= t / N
|
Секунд, с
|
23
|
Фаза
|
ωt+ ψ
|
ωt+ ψ
|
Градус 0
|
24
|
Бошланғич фаза
|
ψ
|
ψ
|
градус0
|
25
|
Актив қаршилик
|
Ra
|
Ra=U/I
|
Ом, Ω
|
26
|
Актив қувват
|
Pa
|
Pa=U*I*cosφ
|
Ватт, киловатт, Вт, кВт( кW)
|
27
|
Индуктив қаршилик
|
XL
|
XL=ω*L
|
Ом, Ω
|
28
|
Индуктив қувват
|
QL
|
QL
|
Вольт-ампер-реактив ВАр
|
29
|
Сиғимий қаршилик
|
XC
|
XC=1/ ω*C
|
Ом, Ω
|
30
|
Сиғимий қувват
|
QC
|
QC
|
Вольт-ампер-реактив ВАр
|
31
|
Тўла қаршилик
|
Z
|
Z=
|
Ом, Ω
|
32
|
Тўла қувват
|
S
|
S=
|
Вольт-ампер, В*А
|
33
|
Реактив қаршилик
|
Xp
|
Xp= XL- XC
|
Ом, Ω
|
34
|
Реактив қувват
|
Qp
|
Qp=U*I*sinφ
|
Вольт-ампер-реактив ВАр
|
35
|
Ёруғли оқими
|
Ф
|
Ф=I
|
Люмен, Лм
|
36
|
Ёритилганлик
|
E
|
E= Ф/S
|
Люкс, Лк
|
37
|
Линзанинг оптик кучи
|
D
|
D=1/F
|
Дптр,
|
1-Савол: Электр токи таърифи. Асосий тушунчалар. Ток кучи бирлиги. Ўлчов асбоби ва бирликлари.
Зарядланган заррачаларнинг тартибли харакатига электр токи дейилади.
Ток кучи деб бирор вақт оралиғида оқиб ўтаётган заряд миқдорига айтилади:
i=
Электр токи 2 турга бўлинади: ўзгарувчан ва ўзгармас ток.
Ўзгарувчан ток деб бирор вақт оралиғида заряд миқдори ва йўналиши ўзгариб турадиган токка айтилади.
q i- ўзгарувчан ток графиги
t
Ўзгармас ток деб бирор вақт оралиғида заряд миқдори ва йўналиши ўзгармайдиган токка айтилади.
q
i-ўзгармас ток графиги
t
Ток кучи СИ бирликлар тизимида ампер (А) да ўлчанади. Бундан ташқари улушли бирликлари сифатида микроампер - μA, миллиампер - mA, килоампер - kA кабилар ишлатилади.
Ўлчов асбоблари ўлчов бирликлари қараб ишлатилади. Масалан, амперда ўлчанса амперметр, mA да миллиамперметр, kA да килоамперметр ва ҳоказолар. Ток кучини ўлчаш асбоблари электр занжирига кетма-кет уланади.
2-Савол. Электр қаршилик ва ўтказувчанлик.
Электр қаршилик деб, зарядларнинг тезлиги ва кинетик энергиясини камайтирувчи яъни электр токига қаршилик кўрсатувчи катталикка айтилади.
Қаршилик – электр занжиридаги токни чеклаб қўйиш ёки камайтириш мақсадида электр занжирига уланадиган элемент. Қаршилик занжир қисмининг ёки истеъмолчининг электр хоссаларидан биттасини характерловчи параметр. Қаршиликлар актив, индуктив, сиғим, тўла ва реактив қаршиликлар каби турларга бўлинади.
Ҳар қандай электр ўтказгичнинг ҳам қаршилиги бўлади. Бунда қаршиликнинг қиймати ўтказгичнинг материали, узунлиги ва кўндаланг кесим юзасига боғлиқ бўлади.
Бу ерда ρ-материалнинг солиштирма қаршилиги, L-узунлиги,S – кўндаланг кесими.
Қаршиликка тескари катталик электр ўтказувчанлик дейилади ва g ҳарфи билан белгиланади.
3-Савол. Берк занжир учун ва тўлиқ занжир учун Ом қонунлари.
Ўтказгичдан ўтаётган ток кучи ундаги кучланишга тўғри пропорционал, қаршилигига тескари пропорционал.
Яъни, занжирда қаршилик қиймати қанча ортиб борса, ток кучи шунча камайиб боради.
Берк занжирда ток кучи қиймати электр юритувчи куч (ЭЮК) га тўғри пропорционал, ички ва ташқи қаршиликларнинг йиғиндисига тескари пропорционал.
ёки Агар R=0 бўлса
4-савол. Потенциал ва кучланиш тушунчалари.
Электр майдонининг берилган нуқтада q заряд потенциал энергиясининг ўша зарядга нисбатига шу нуқтанинг потенциали дейилади.
Зарядлар кўчирилганда бажарилган иш майдони потенциал энергиясининг ўзгаришига тенг бўлади:
Яъни, икки нуқта орасидаги потенциаллар айирмасига кучланиш дейилади. Электр кучланишнинг асосий ўлчов бирлиги вольт (В). Кучланишнинг миқдорига қараб милливольт (mV), киловольт (kV) кабилар ишлатилади. Шунга кўра ўлчов асбоблари ҳам номланади: милливольтметр, вольтметр, киловольтметр. Бу асбоблар электр занжирига параллел уланади.
5-савол. Электр сиғими. Конденсаторлар.
Конденсатор – электр зарядини тўплаш ва сақлаш учун хизмат қиладиган, диэлектрик билан ажратилган иккита ёки бир неча ўтказгич пластиналар (электродлар) дан иборат қурилма.
Конденсатор сиғими деб конденсатор қопламаларидан биридаги заряд миқдори qнинг ўша қопламалар орасидаги кучланиш U га нисбати билан ўлчанадиган катталикка айтилади.
С= q/ U.
Конденсатор қопламаларидаги заряд ва улар орасидаги кучланишни боғлайдиган катталикка электр сиғими дейилади. Электр сиғими алоҳида ўтказгичнинг электр зарядларини сақлаб қолиш хусусиятидир. Сиғим фарад (F), микрофарад(µF), пикофарад(πF), нанофарад (nF), килофарад (kF)ларда ўлчанади.
6-савол. Конденсаторларни кетма-кет улаш.
Хар битта конденсатордаги
кучланиш қуйидагига тенг:
Занжирнинг учларидаги кучланиш:
Кучланишни зарядлар сиғимига нисбати орқали ифодаласак, қўйидагини оламиз: ёки q га қисқартирилса:
Кетма-кет уланган бир хил сиғимли n та конденсаторнинг умумий сиғими:
7-савол. Конденсаторларни параллел улаш
Конденсаторлар параллел уланганда улардаги кучланиш бир хил, зарядлар эса турлича бўлади:
Бу занжирда конденсаторларда йиғилган умумий заряд айрим конденсаторлардаги зарядлар йиғиндисига тенг, яъни:
Тенгламани Uга қисқартирсак,
8-савол. Иш, энергия ва қувват.
Истеъмолчидаги зарядларни кўчиришда бажарилган иш қуйидагича топилади:
,
Электр юритувчи куч формуласи , дан фойдаланиб,
эканлигини топамиз. Бунда; - манбада иссиқликка айланган энергия.
ташқи занжирда сарф қилинадиган энергия .
Ишнинг бажариш тезлиги қувват дейилади.
(Вт)-манбанинг қуввати.
(Вт) – истеъмолчининг қуввати.
(Вт) – исроф бўлган қувват.
9-савол. Жоуль – Ленц қонуни.
Ўтказгичдаги иссиқлик миқдори ток кучининг квадратига, қаршилигига ва вақтга тўғри пропорционал. (Жоуль).
Иссиқликка айланувчи электр энергия; (Ж)
10-савол. Кирхгофнинг биринчи қонуни
Тугунчага қараб йўналган токлар йиғиндиси ундан чиқаётган токлар йиғиндисига тенг.
ёки
Умумий кўринишда; яъни тугундаги токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг.
11-савол. Кирхгофнинг иккинчи қонуни
Электр занжир бир неча ЭЮК манбаларидан ва резисторлардан ташкил топган бўлиши мумкин.
В ва А нуқталар орасидаги кучланишни қуйидагича аниқлаш мумкин.
ёки
Бундан;
12-савол. Қаршиликларни кетма – кет улаш
, ,
Ток кучи занжирнинг барча қисмларида бир хил бўлгани учун,
бўлади.
Қаршиликлардаги кучланишларни уларнинг қисқичларидаги потенциаллар айирмаси билан ифодалаш мумкин:
тенгламани ҳадма –ҳад токка бўлсак, қуйидагини топамиз:
ёки - занжирнинг умумий қаршилиги.
13-савол. Қаршиликларни параллел улаш
П араллел уланганда шаҳобчаларнинг қаршиликларидаги кучланишлари бир хил бўлади. Яъни,
Кирхгофнинг биринчи қонунига биноан;
ёки
тенгламани U га қисқартириб,
ёки бунда - эквивалент ўтказувчанлик.
14-савол. Магнит майдон параметрлари
Do'stlaringiz bilan baham: |