Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Heyl-Boll Kometasi
 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
67
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
gravitatsiyasi ta’sirida, uning ichiga qulab, parchalanib ketgan edi. Shuningdek, Merkuriy, Oy, va Marsdagi 
ba’zi yirik kraterlar mazkur osmon jismlarining kometalar bilan to‘qnashishi natijasida kelib chiqqan degan 
farazlar ham mavjud. Quyosh tizimidagi umumiy kometalar soni taxminan 2.5 millionta. Shu paytgacha 600 
dan ziyod kometa tizimli kuzatilgan. Ulardan 325 tasi Quyoshga ko‘p marotaba yaqinlashib kelib turadi. Bir 
yil davomida esa o‘rtacha 7-10 ta kometa quyoshga yaqinlashib kelib-ketib turadi. Shu paytgacha kuzatilgan 
kometalar ichida eng uzoq davriylikka ega kometa bu – Grigg Mellish kometasi bo‘lib, u 164 yilda qaytadi. 
Bu kometa 1742 yilda ilk marta kuzatilgan edi. Shu vaqtgacha Grigg Mellish kometasining 2 marta Quyoshga 
qaytgani kuzatildi. Bu kometa quyoshdan eng uzoqlashganida 29.8 a.b. gacha yiroqlashib ketadi. Quyoshga 
eng yaqin kelishida 0.92 a.b. gacha masofaga yaqinlashadi. Orbita qiyaligi 110°. 
Shuningdek, ma’lum va mashhur kometalardan yana biri – Galley kometasining qaytishi fan tarixida 30 
marta kuzatilgan bo‘lib, u haqidagi dastlabki ma’lumot eramizdan avvalgi 466 yilga tegishli. Galley kometasi 
76.029 yilda Quyoshga qaytadi. Uning eng uzoqlashish masofasi 17.8 a.b. va eng yaqinlashish masofasi 0.59 
a.b. Orbita qiyaligi 162°. 
Kometalar ichida eng tez qaytish davriyligiga Enke-Baklund kometasi ega. Bi kometaning davriyligi 
3.302 yilga teng. Mazkur kometa 1786 yildan buyon naq 51 marta kuzatilgan. Uning eng uzoqlashgandagi 
quyoshgacha bo‘lgan masofasi 2.21 a.b. , yeng yaqinlashganidagi esa 0.34 a.b. ni tashkil qiladi. Orbita qiyaligi
12°. 
Meteoritlar
Meteoritlar Yerga sayyoralararo fazodan qulab tushuvchi tosh yoki temir jinslaridan tarkib topgan 
osmon jismlarining parchalaridir. Meteoritning yerga tushishi yorug‘lik ajralib chiqishi, tovush va mexanik 
effektlari hamrohligida kechadi. Osmonda yorqin olovli shar hosil bo‘ladi va uning dumi, undan har tarafga 
tarqalayotgan uchqunlari kuzatiladi. Tunda bolid yuz kilometrgacha bo‘lgan yon atrofni yoritishi mumkin. 
Meteorit kelib urilishi natijasidagi zarba to‘lqini, gurunt va inshootlarning sezilarli darajadagi tebranishlarini 
keltirib chiqarishi mumkin.
Eng katta Meteorit - temir jinsidan tarkib topgan Gobi deb nomlangan bo‘lib, u g‘arbiy Afrikadan 1920 
yilda topilgan, massasi 60 tonnani tashkil qiladi. Odatda Meteoritning massasi bir necha yuz grammlardan 
ortmaydi, nisbatan kattalari 1-2 kilogramm atrofida bo‘ladi. Meteorit yerda mavjud kimyoviy elementlardan 
tarkib topgan bo‘ladi. Bu elementlar, xuddi yerdagi singari o‘zaro birikmalar hosil qilishi mumkin.
Yig‘ilgan ma’lumotlarga ko‘ra, aksariyat hollarda meteoritlar kichik sayyoralar – asteroidlarning 
parchalaridan iborat bo‘lar ekan. Ular o‘zaro to‘qnashib, yanada maydaroq bo‘laklarga parchalanib ketadi va 
Yer gravitatsiyasi ta’sirida bi parchalar, yerga qulay boshlaydi. Atmosferaga kirishi bilanoq, mazkur 
Meteoritlar havo molekulalari bilan ishqalanish natijasida yonishga uchraydi va shu tufayli yorqin shu’la 
paydo bo‘ladi. Yer shariga har yili 500 dan ortiq sondagi Meteorit tushishlari kuzatiladi. Ularning aksariyati 
odatda okeanlarga va kimsasiz yerlarga qulaydi. Lekin, ba’zan yirik aholi turar joylariga ham Meteorit 
tushishlari kuzatiladi. Masalan 2013 yilning 14 fevralida Rossiya Federatsiyasining Chelyabinsk shahriga 
kutilmaganda katta o‘lchamdagi meteorit kelib tushdi va sezilarli talafotlarni keltirib chiqardi.
Yerda yil davomida davriy meteorit yomg‘irlari ham kuzatilib turadi.
Asosiy meteorit yomg‘irlari va ularning manbalari bilan quyidagi jadvalda tanishishingiz mumkin: 
Meteorit yomg‘iri 
Eng ko‘p meteorit tushadigan sana 
Soatiga dona 
Manbai 
Kvadrantida 
3 – yanvar
40 
Lirida 
22 – aprel 
15 
Tetcher kometasi 
η Akvarida 
5 – may
20 
Gelley kometasi 
δ Akvarida 
28 – iyul 
20 
Perseida 
12 – avgust 
50 
Svift-Tattl kometasi 
Orionida 
22 – oktyabr 
25 
Gelley kometasi 
Taurida 
3 – noyabr 
15 
Enke kometasi 
Leonida 
17 – noyabr 
15 
Tempel-Tattl kometasi 
Gemnida 
14 – dekabr 
50 
Asteroid 3200 Faeton 
Ursida 
23 - dekabr 
20 
Tattl kometasi 

---