Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
66
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Kometalar
Kometalar (yunoncha κομήτης, komḗtēs – dumli, baroq, 
hurpaygan ma’nolarida) Quyosh tizimidagi eng g‘aroyib 
obyektlardan bo‘lib, odatda yorqin yumaloq yadro – kalla qismi 
va unga ergashuvchi dumi bor bo‘lgan osmon jismi sifatida 
gavdalanadi. Kometalar Quyoshga 4-5 a.b. masofagacha 
yaqinlashganidagina kuzatilishi mumkin bo‘la boshlaydi. 
Kometaning yadrosi, ya’ni kallasi muzlagan holatda bo‘lib, u 
quyosh atrofida davriy, lekin, juda ajoyib orbita bo‘ylab 
aylanadi. U davriy ravishda quyoshga juda yaqin keladi va 
undan o‘ta uzoqlashadi. Kometa yadrosi Quyoshga 4 a.b. 
masofaga yaqinlashib kelganida, uning muzlagan jismini 
quyosh nurlari qizdira boshlaydi. Undan, gaz va changlar 
ajralib chiqib, quyoshning yoritishi natijasida, qorong‘u osmonda ko‘zga yaqqol ko‘rina boshlaydi. Kometa 
atmosferasi quyosh shamoli, quyosh yorug‘ligi bosimi va kometaning ilgarilanma harakati ta’sirida uzluksiz 
ochiq fazoga sochilib boradi va bu kometaning dumini keltirib chiqaradi. Kometa kallasi va dumi aniq 
chegaralarga ega bo‘lmaydi. U yadroning hajmi va kometaning quyoshga yaqinlashish darajasiga ko‘ra, 
uzunlashib boradi. Kometa kallasi va dumining o‘lchamlari ajralib chiqayotgan gaz va changlarning 
intensivligiga chambarchas bog‘liq.
Kometa kallasining ko‘ndalang kesimi bir necha yuz kilometrlargacha bo‘lishi mumkin. 1680 yilgi 
kometa va 1811 yilgi yorqin kometada bu ko‘rsatkich 1 000 000 km dan ham ziyod bo‘lgan. Dum uzunligi 
esa 300 million kilometrgacha cho‘zilgan bo‘lib, bu yerdan quyoshgacha bo‘lgan masofadan 2 barobar 
kattadir!
Kometa dumlari 3 toifaga tasniflanadi: I-toifa: quyoshga qarama 
qarshi to‘g‘ri yo‘nalgan dum; II-Toifa: kometa orbital harakatiga ko‘ra 
qiyshayadigan dum; III-toifa esa, to‘g‘ri chiziqli tekis dum. Quyoshga 
va Yerdagi kuzatuvchi nisbatan fazodagi holatiga ko‘ra, kometaning 
dumlari ba’zan noto‘g‘ri shaklda ko‘rinishi mumkin. Bunda anomal 
dumlar deb ataladigan ko‘z aldanishi kelib chiqadi. Kometa dumining 
qurollanmagan ko‘z bilan ko‘rinadigan qismi taxminan 10 million 
kilometr atrofida bo‘ladi. 
Kometa yadrosi esa – muzlab qolgan gaz molekulalari va kichik o‘lchamlardagi toshsimon jinslardan 
tarkib topadi. Kometa yadrosi shunchalik kichik bo‘ladiki, uning sirtidagi og‘irlik kuchi, yerdagidan o‘n 
minglab marta kichik bo‘ladi. Yadroning o‘lchamlari quyoshga yaqinlashgan sari kichrayib boradi: 
Kometa yadrosining o‘rtacha diametri esa 10 km atrofida bo‘ladi.
Deyarli barcha kometalarning kallasidagi nurlanishlardan 2-3 atomli neytral molekulalar paydo bo‘lishi 
aniqlangan. Kometalarda atomar kislorod, vodorod va uglerod mavjudligi spektral tahlil yordamida 
aniqlangan. 1974 yilda esa, kometadan radionurlanishlar qayd etilgan.
Kometalar ham Quyosh tizimining a’zolari hisoblanishadi. Ular o‘ta cho‘zinchoq ellpis orbitalar bo‘ylab 
harakatlanadilar. 100 dan ortiq qisqa davriylikdagi kometalar mavjud bo‘lib, ular quyoshga bir necha yildan 
tortib, o‘n yillab muddatda yaqinlashib keladilar va qaytib uzoqlashadilar. Har bir yaqinlashuvda bunday 
kometa o‘z yadrosining ma’lum qismidan mahrum bo‘ladi. Ko‘plab kometalarning orbitasining katta radiusi, 
Quyosh tizimi sayyoralarining umumiy kesimi diametridan ham ming marotaba katta bo‘ladi. Bunday 
kometalar Quyoshga million yillardagina qayta yaqinlashadilar. Bu kabi kometalarning davriyligini 
aniqlashning imkoni yo‘q. Davriyligi va orbital ellips radiusi katta bo‘lgan kometalarning orbitasi, ular 
quyoshdan uzoqdaligida, yaqin masofadagi yulduzlar ta’siri ostida o‘zgarishlarga uchraydi. Umuman olganda 
esa, barcha kometalarning quyoshga har yaqinlashuvida, yo‘l-yo‘lakay sayyoralar gravitatsiyasi ta’sirida 
orbital o‘zgarishlarga duchor bo‘lishadi. Agar kometa gigant sayyoralar yaqinidan uchib o‘tsa, uning orbital 
yo‘nalishi keskin o‘zgarishga uchrashi mumkin. Bunday hollarda esa, to‘qnashuv ehtimoli ham katta bo‘ladi. 
Masalan shunday hodisalardan biri 1993 yilda Yupiter sayyorasi va Shumeyker-Levi kometasining 
to‘qnashuvi bo‘lgan. Shumeyker-Levi kometasi Yupiter yaqinidan uchib o‘tayotib, ushbu gigant sayyoraning 
Quyoshgacha 
masofa (a.b.) 
Kometa yadrosi 
diametri (km) 
0.3 
20 
0.5 
100 
1 
200 
2 
100 
3 
30