“Assesment”

Urartu mámleketi


1. Urartudıń tábiyatı hám xalqı. Urartu Qubla-batıs Aziyadaǵı áyyemgi mámleketlerden biri bolǵan. Bul mámleket kúsheygen waqıtta Kavkazartı wálayatları Dajla hám Frot dáryalarınıń baslanıwındaǵı jerlerdi iyelegen. Ol geografiyalıq jaqtan Assiriya mámleketiniń arqa tárepinde jaylasqan edi, onıń aymaǵınıń úlken bólegi házirgi kúnde Túrkiya hám Armeniya tawlarına tuwrı keledi. Bul mámlekettiń aymaǵınan Kura, Araks, Frot hám Dajla tarmaqları aǵıp ótedi. Frottıń eki tarmaǵı da usı jerden baslanadı. Bul mámlekettin eń áhmiyetli kólleri Van, Urmiya hám arqada Sevan (házirgi Armeniyanıń aymagında) bolǵan. Armeniya jazıq tawlıqları diyqanshılıq etiwge qolaylı, biraq qońsı Mesopotamiyadan ónimdar jerlerdiń kem bolıwı menen parıqlanadı.
Mámlekette jaylawlar kóp bolıp, ázelden Urartu xalqına sharwashılıq penen shuǵıllanıwına qolaylıq tuwdırǵan. Arxeologiyalıq izertlewler sonnan derek beredi, úlkeniń xalqı neolit dáwirinen (5-4 mıń jıllıqlardan) Kura hám Araks dáryalarıniń oypatlarında diyqanshılıq penen shuǵıllanǵan. Diyqanshılıqtıń rawajlanıwına b.e.sh. I mıń jıllıqlarda temirden miynet quralların jasala baslawı úlken tásir etti. Ásirese, diyqanshılıq Araks oypatında júdá jaqsı rawajlanǵan, sońǵı ilimiy izertlewler sonı kórsetedi, hátteki olar suwǵarıw jumısların da alıp barǵan.
Bul tawlı aymaqta hár qıylı etnikalıq toparlar jasaǵan, olardıń úlken bólegin urartlar quraǵan. Urartlar házirgi zamanagóy xalıqlar armiyan hám gruzinlerdiń áyyemgi ata-babaları bolıp tabıladı.
Urartlar tili boyınsha xurrit xalıqlarınıń toparına kirgen. Arqa-batıs wálayatta, Xayas mámleketinde hind-evropa xalqı kópshilikti quragán. Urartlar Armeniya xalqınıń ata-babaları tap mine usı jerden kelgen degen boljawdı ózlerine sińdirip alǵan.
2. Urartu mámleketiniń tariyxtanıwı. Urartu tariyxına tiyisli Urartu hújjetleri, patsha jazıwları, sonday-aq az muǵdarda xojalıq hújjetleri belgili. Urartudıń óz ieroglif jazıwları bolsa da, keń tarqalmaǵan. Urart patshalıǵı dáslep ossuriy tilinde, sońinan óz tilinde – mixxat jazıwında jazǵan. Urartu tariyxınan áhmiyetli maǵlıwmat beretuǵın tas taxtalarǵa jazılǵan mixxat tekstlerin úyreniwde kópshilik alımlar xızmet etti. Bunda M.V.Nikolskiy, G.A.Milikishvili, G.A.Kapancyan, N.V.Arutyunyanlar úlken rol oynadı. Urartu mámleketine tiyisli materiallıq esteliklerdi izlestirip tabıw hám tekseriwde I.A.Orbeli, B.B.Piotrovskiy, A.A.Martirosiyan hám basqa alımlardıń xızmeti úlken boldı. Urartu tariyxın izertlegen shet elli alımlar A.G.Seys, K.F.Leman-Xauptalardıń ornı ayırıqsha maqtawǵa turarlıq.