“Assesment”

7. Ahamaniyler mámleketiniń mádeniyatı.
Parsılar mixxattı ózlestirgenligi hám jetilistirgeni haqqında joqarıda aytıp ótken edik. Olar mixxattaǵı júdá kóp artıqsha belgilerdi joq etip, tek 42 belgini qaldırǵan. Mekemelerdegi (papirusqa, keramika taxtalarǵa jazılatuǵın) jazıwlar ushın oromiylerdiń álipbesin qollanǵan.
Parsı patshaları sol dáwirde eń kúshli dep esaplanǵan Egipet táwiplerin ózleriniń xızmetine tartqan. Biraq Dara I patshalıq etken dáwirde Egipet táwipleriniń ornına grek táwipleri kórine baslaydı.
Parsılar Vavilon hám greklerdiń kalendar esabı menen tanıs bolǵan degen maǵlıwmat bar.
Joqarıda aytıp ótilgen “Avesto” Iran tili toparına kiriwshi xalıqlardıń ájayıp kórkem shıǵarması bolıp tabıladı, ol Orta Aziyada payda bolıp, keyin ala Midiya hám Persiyaǵa tarqalǵan, sonıń menen bir waqıtta dáslepki nusqasına (Gatige) kóp qosımshalar qosılıp barılǵan.
“Avesto”da úgitlengen diniy táliymat áyyemgi payǵambar Zaratushtra (yaki greklerdiń aytıwı boyınsha Zoroastraǵa)qa tiyisli delineli, biraq ol haqqında bizge heshqanday maǵlıwmat belgili emes. Bul táliymattıń mańızı eki ilahiy derekti, jaqsılıq qudayı Axuramazda hám jamanlıq qudayı Axrimandı bir-birine qarama-qarsı qoyıwdan ibarat.
Axuramazda úy haywanları hám mádeniy ósimliklerge ǵamxorlıq qılatuǵın tınısh miynet qollawshısı esaplanadı. Onı áziz bilgenler jerdi tárbiyalaw, sharwa malların kóbeytiw, jabayı haywanlardı joq qılıwı kerek. Axriman insan dóretiwshilik iskerliginiń dushpanı, jırtqısh haywanlardıń qollawshısı, urısqaq kóshpelilerdiń tınısh ómir keshiriwshisi, otırıqshı xalıqtı talawǵa kómeklesiwshi etip táriyplenedi.
Zorastra dininiń xarakterli belgisi sonnan ibarat, bul din ólini jerge kómiwdi de, kúydiriwdi de qadaǵan etedi. “Ólik jerdi hám ottı haramlaydı” dep esaplanǵan. Ólilerdi jırtqısh quslarǵa jem etip taslaw kerek bolǵan. Hindstanda Bombeydiń bir rayonındaǵı onsha úlken bolmaǵan parsı sektası házir de usı ádetti saqlaydı. “Avesto” tekstinde de tap usı parsılar saqlaǵan.
Sol nárse dıqqatqqa ılayıq, Ahamaniyler Axuramazdanı áziz bilgen halda “Avesto”nı tán almaǵan bolsa kerek. Áyyemgi parsı patshalarınıń hesh bir jazıwında Zardushtra tilge alınbaydı. Sonday-aq, parsı patshalarınıń (Keyqısrawdan baslap) movzeleyleri saqlanǵan, bul bolsa “Avesto”nıń qadaǵan etiliwine heshqanday da tuwrı kelmeydi. Zorastrizm tek ǵana Parfiya hám Sasaniyler patshalıǵı waqtında ǵana mámleket dini bolǵan.
Dara I diń ulı hám taxt miyrasxorı Kserks dáwirinde diniy reforma ótkeriwge urınıp kórilgen. Dáwlerge tabınıw qadaǵan etilgen, Axuramazda parsılardıń birden-bir qudayı dep járiyalanǵan
Biraq bul monoteistlik (bir qudaylıq) ideyası ornalaspaǵan hám Kserks miyrasxorları waqtında quyash qudayı Mitra menen zúráát qudayı Anaxitaǵa sıyınıw keń taralǵan.
Ahamaniyler óneriniń estelikleri sinkretizm xarakterinde bolıp tabıladı. Dara I diń Persepoldaǵı sarayın qurıwda Vavilon, Egipet, Lidiya hám basqa ǵárezli mámleketlerdiń ustaları islegen.