“Assesment”

5. Ahamaniyler mámleketiniń payda bolıwı. Keyqısrawdıń Astiag ústinen erisken jeńisi nátiyjesinde áyyemgi parsı mámleketi júzege kelgen hám (Ahman júzege keltirgen parsı shańaraǵınıń atı menen) Ahamaniyler mámleketi dep júritilgen. Bul mámleket (b.e.sh. 330-jılǵa shekem) eki ásirden artıq ómir súrgen. Iranlılardıń qubla áwladınan bolǵan parsılar bul mámlekette tiykargı orındı iyelegen. Midiyalılar ekinshi orında bolǵan, olardıń kópshiligi Keyqısraw tárepke ótip, sonıń esabınan birqansha jeńilliklerge iye bolǵan.
Midiyalılardıń jeńilisinen Vavilon patshası Nabonid quwanıshqa bólengen, sebebi midiyalılar qáwip tuwdırıp turǵan ay qudayı Sinannıń muqáddes qalası Harrannıń qáwipsizligi olardıń jeńiliske ushırawı menen támiynlengen. Biraq jańa mámlekettiń tikleniwi Keyqısrawdıń bunnan keyingi basıp alıwshılıq rejelerinen qáwiplengen batıs áskerlerin táshwishke salǵan.
Parsılar patshalıǵına qarsı úlken bir awqam dúzilip, buǵan Irannıń tikkeley qońsıları (Jańa Vavilon patshalıǵı, Lidiya) ǵana emes, al birqansha alıs Egipet te qosılǵan. Sonday-aq, Greciyadan da járdem keliwi kútilgen.
Hár túrli mámleketlerdiń bunday keń kólemdegi (Assiriyaǵa qarsı awqamın esletetuǵın) awqamnıń dúziliwi áyyemgi dúnyada xalıqaralıq baylanıslardıń bekkemlenip hám rawajlanıp barıwınan gúwalıq beretuǵın edi.
Bul mámlekette ónermentshilik oǵada rawajlanǵan, ondaǵı boyawshılıq ustaxanaları júdá dańq shıǵarǵan, olar jún gezleme hám pil suyeklerin toq qızıl reńge boyawda Finikiya ustaxanaları menen básekilesken.
Lidiyanıń sońǵı patshaları Aliyatt hám Krez dáwirinde mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıw’ı hám siyasıy qúdiretiniń kúsheyiwi qosılıp barǵan. Kishi Aziyanıń úlken bólegin, sonnan greklerdiń teńiz boyındaǵı (Miletten basqa) kaloniyaları da Lidiya húkimdarnlıǵı astına túsip qalǵan.
Keyqısraw Lidiyaǵa qarsı atlanıp olardıń saylandı atlı áskerlerin qıyratqan. Keyqısraw lidiyalarǵa qarsı olarǵa belgili bolmaǵan túye minip urısqa túsetuǵın áskerlerin jibergen. Sonnan keyin parsı patshası jedel soqqı menen Lidiyanıń paytaxtı Sardtı basıp alǵan.
Lidiyadan keyin Vavilonǵa náwbet kelgen. Vavilon patshalıǵınıń ishki kelispewshlikleri sebepli hálsirep qalǵanın joqarıda aytıp ótken edik. Ol endi óziniń qúdiretli qorǵanıw qurılısların Keyqısraw áskerlerine qarsı qollana almaǵan. Keyqısrawdıń ózi (bizge shekem jetip kelgen jazıwlarda) “Vavilonǵa tınıshlıq penen kirip keldim” degen hám muqáddes qalanıń barlıq jeńilliklerin tastıyqlap, onıń qudaylarına húrmetin bildirgen. Ekinshi tárepten Keyqısraw taqacızlıq penen óziniń keliwin kútken yahudiylerdi óz tárepine ótkerip alǵan. Bir waqıtları vavilonlılar quwıp alıp kelgen bul yahudiy xalqınıń úmiti pushqa shıqpaǵan. Keyqısraw olardı “Vavilon qullıǵı”nan qutqarıp, Falestinaǵa qaytıp ketiwlerine hám qayta Quddustı tiklewine ruxsat bergen. Egipetke tayarlanıp atırǵan hújim ushın zárúrli bolǵan placdarm mine usılayınsha Keyqısraw qolına ótken. Keyqısraw tap usı maqsetin ámelge asırıw hám Orta teńiz jaǵaları óz hákimiyatın bekkemlew ushın Finikiyanıń sawda-satıq qalaları menen kelisimge keliwge háreket etedi, sebebi bul qalalardıń flotınan paydalanıwdı niyet etken.
Diyqanshılıq mádeniyatınıń ekinshi oshaǵı (házirgi Túrkmenstan topıraǵindaǵı Murǵob oypatı) Marǵiyanada bolǵan.
Sol diyqanshılıq zonaları átirapındaǵı sheksiz shóllerde padashı sak-massaget qáwimleri kóshpeli bolǵan. Keyqısraw arqa-shıǵıs úlkelerin pútkilley óziniki qılıw hám ónimdar Ámiwdárya oypatına alıp baratuǵın jollardı qolǵa kirgiziw maqsetinde mine usı qáwimler u`stine ózi ushin qáwipli júris etedı. Usı sheksiz shóllerde parsılar áskerlerin dushpan qorshap alǵan hám ondaǵi sawashlardıń birinde Keyqısraw nabıt bolǵan. Gerodottıń aytıwı boyınsha, massagetlerdiń malikası basqınshınıń denesinen juda etilgen basın qan menen toltırılǵan meske salǵan hám “mine endi qanǵa toy”, dep aytqan. Jergilikli dástúrlerden kelip shıqqan ápsanalarda Qara teńiz boylarındaǵı hám Tawlı Altay skiflerine tuwısqan erkiń sak qáwimleriniń basıp alıwǵa umtılǵan basqınshı parsı patshasına kóz-qarasları sáwlelengen.
Biraq Keyqısrawdıń jeńilisi hám nabıt bolıwı Ahamaniyler mámleketinniń keńeyip barıwına tosıq bolmaǵan. Egipetke bastırıp kiriw nátiyjesinde Keyqısraw tayarlaǵan isti onıń ulı Kambiz (b.e.sh. 529-523- jıllar) ámelge asırǵan. Ol da atasına usap áskeriy ilajlar menen birge diplomatiya usılların da qollanıwǵa háreket etken. Kambiz óziniń áskerlerin Falestinaǵa toplap, Sinay shóli arqalı Egipet shegaralarına baratuǵın jollarǵa iyelik qıliwshı arablar menen kelisiwge kirisken. Sol arqalı óz áskerlerin túyelerde tasılatuǵın suw menen támiynlegen. Teńizde parsılardıń óz flotı bolmaǵan, biraq olar finikiyalılardıń hám greklerdiń kemelerinen azıraq paydalanǵan. Bunıń ústine XXVI dinastiyanıń sonǵı fraunları waqtında teńiz kúshlerine ásker basılıq etken hámeldar satqınlıq etken degen gáp te bar. Bunnan tısqarı Egipettegi grek jallanba áskerleriniń ásker basshısı Fanat ashıqtan-ashıq Kambiz tárepke ótip, oǵan oǵada úlken xızmetler kórsetken. Parsı áskerleri Egipet shegaralarına jaqınlasıp qalǵan waqıtta Egipettiń ku`shli fraunlarınan Amasis tosınan ólip qalǵan.
Mine usı sıyaqlı hámme qolaysız jaǵdaylarǵa qaramastan, Egipet áskerleri Pilusiya jaqınındaǵı urıslarında basıp alıwshılarǵa qatań qarsılıq kórsetken. Sonnan 70 jıl ótip Gerodot usı jerge kelip urıs maydanın tamasha qılǵan hám onda óltirilgen oǵada kóp adamlardıń súyeklerin kórgen. Parsılar bul urısta Egipet áskerleriniń mártligin sindiriwǵa miyasar bolǵan, keyin olardıń jetiskenligine heshkim tosqınlıq etpegen. Memfis basıp alinǵan hám Amasistıń ulı fraun Psammetix II tek ǵana birneshe ay patshalıq qılıp tutqınǵa alınǵan (keyin óltirilgen).
Kambizdiń Efiopiyanı boysındırıwǵa urınıwı nátiyjesiz bolǵan. Ol tábiyiy tosqınlıqlardan óte almaǵan hám óz ǵarezsizligin qorǵap atırǵan xalıqtıń qatań qarsılıǵın sındıra almaǵan.
Parsı mámleketiniń ózinde de mashqalalar tuwılǵan. Keyqısraw waqtında bolǵan eski patriarxal ádetler menen Kambizdiń esaplaspay qoyǵanınan hám onıń basıp alıwshılıq is-háreketlerinen aqsúyekler arasında narazılıq tuwıla baslaǵan. Kambiz óziniń inisi Bardiyanı satqınlıqta gúman etip, satqınlar oǵan súyenip háreket etedi dep óltiriwge jasırın buyrıq bergen. Biraq bul jaǵday waqıyanıń tezlesiwine sebep bolǵan. Shahzadanıń óltirilgenin derlik heshkim bilmegen hám bet-álpeti Bardiyaǵa júda usaǵan Gaumata degen bir midiyalı ruwxanıy bunnan paydalanıp, qozǵalańǵa basshılıq etken. Parsı mámleketi, Midiya hám basqa mámleketler onıń tárepine ótken.
Kambiz qozǵalańdı joq etiw niyetinde asıǵıslıq penen Egipetten watanına jol alǵan, biraq qaytarsın júda sırlı hám gúmanlı jaǵdayda nabıt bolǵan (aytıwlarǵa qaraǵanda ol tosattan súrnigip óz qanjarına qadalıp ólgen emish).
Biraq Bardiya atın alǵan Gaumata mámleketti uzaq waqıt basqara almaǵan. Ol basıp alınǵan mámleketler xalqına súyenip is júrgizgen, olardı birneshe jıl salıqlardan azat etken. Biraq Irannıń ózinde qarsılıqqa dus kelgen hám oǵan dushpan (Behistun jazıwların jazǵan) jılnamashılardıń gápine isenetuǵın bolsaq, ol birqansha zorlıqlar qılǵan, qáwimniń ibadatxanaların buzıp taslaǵan.
Parsı áskeriy aqsúyekleri arasında jańa patshanıń aldawshılıǵı haqqındaǵı áńgimeler tarqalıp ketken. Jeti hámeldar qastıyanlıq uyımlastırıp, nátiyjede Gaumata óltirilgen. Qastıyanshılar taxttı Ahamaniyler shańaraǵınıń urıw-aymaǵınan bolǵan Gistasptiń ulı Daraǵa tapsırǵan. Daranıń taxtqa iye bolıw huqıqı haqqında qarsılıqlar hám tartıslar bolǵan, áne usı tartıs hám qarsılıqlardı saplastırıp, taxtqa bolǵan huqıqın bekkemlew ushın ol Keyqısrawdıń qızına úylengen.