|
- ASQAD MUXTOR
- «CHINOR» ROMANI (1920-1997)
- O'tgan asrning 50 - yillaridan boshlab Asqad Muxtor o'z ijodiy imkoniyatlarini prozaik janrlarda ham sinab ko'rishga kirishdi. Dastlabki kichik hikoyalardan so'ng, birin-ketin yozuvchining «Daryolar tutashgan joyda», «Qoraqalpoq qissasi», «Buxoroning jinko'chalari», «Bo'ronlarda bordek halovat», «Jar yoqasidagi chaqmoq», «Kumush tola» singari qissalari, «Opa-singillar», «Tug'ilish», «Davr mening taqdirimda», «Chinor», «Amu» nomli yirik romanlari yaratilib chop etildi. Bu asarlarning har biri o'zbek o'quvchisi tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi.
- Asqad Muxtor romanlari ichida, ayniqsa, «Chinor» asari muallifga katta shuhrat keltirgan. Bu asar o'ziga qadar yaratilgan o'zbek romanlaridan bir necha jihatlari bilan ajralib turadi.
- Avvalo, romanning kompozitsion tuzilishi - asar voqea-hodisalarining o'zaro shaklan joylashuvi boshqa asarlardan keskin farq qiladi. Unda go'yo bir-biri bilan bog'larmiaydigan qator hikoyalar, rivoyatlar, hatto qissalar aralash tartibda kelaveradi. Ularda tasvirlangan voqea-hodisalar ham zamon, vaqt nuqtayi nazaridan izchil tizimga bo'ysunmaydi.
- Masalan, roman yaratilgan davr (o'tgan asrning 60- yillari) hodisalari hikoya qilib borilib, birdaniga asarning boshida yuz bergan fojialar tafsilotiga o'rin beriladi.
- Aytishimiz kerakki, bu «g'alatilik» faqat tashqi tomon-dan - yuzaki qaragandagina shundaydir. Aslida, romanga jalb etilgan barcha katta-kichik insoniy taqdirlar asar markazida turuvchi obraz — 93 yoshli Ochil bobo taqdiriga borib bog'lanadi.
- Romanning boshida butun yurtga tarqab ketgan uzoq-yaqin qarindoshlaridan xabar olgani otlangan Ochil bobo-ga qo'shilishib muallif (demak, o'quvchi ham!) olis safarga chiqadi.
- Mana shu o'ta qiziqarli va ibratli safar asnosida bobo peshonalaridagi ajinlar singari bir-biriga ulanib ketgan insoniy taqdirlar haqidagi goh shirin, goh achchiq hikoyalarga oshno tutinasiz.
- Bu taqdirlar bir-birlari bilan Ochil bobo orqali bog'lanib, yagona shajarani - azim Chinorni vujudga keltiradi.
- Romandan o'rin olgan hikoya va qissalar, ko'p asarlarda bo'lgani singari, albatta, yaxshilik bilan, ezgulikning yovuzlik ustidan qozonadigan g'alabasi bilan tugayvermaydi.
- Asarda o'nlab insonlar taqdiri borki, shafqatsiz va chigal hayot bo'roni ularni xuddi cho'ldagi bir uyum xashak singari sarson-sargardon qiladi.
- Adib qahramonlar taqdiriga behuda aralashish, ularni «to'g'ri yo'lga solib yuborish»dan o'zini tiyadi. Ortiqcha hayajon, chuchmal emotsionallik Asqad Muxtor uslubiga mutlaqo yot ekani «Chinor» romanida yaqqol o'zini ko'rsatgandi. Bu jihatdan, yozuvchi yoshligidan o'qib-o'rgangani rus va G'arb adabiyoti tamoyillarini milliy adabiyotimiz maydonida ham dadil qo'llaganiga guvoh bo'lamiz.
- Hozirgi paytda o'zbek adabiyotshunosligida ko'p tilga olinayotgan «shafqatsiz realizm» ko'rinishlarini Asqad Muxtor o'tgan asrning 60- yillaridayoq romanchiligimizga olib kirgan.
- Chinakam badiiy asarlarda hayot haqiqati bor bo'yi bilan tasvirlanadi. Ulardagi murakkab ziddiyat osonlikcha hal bo'lmaydi, biron falokatni keltirib chiqargan hodisa sababchisini topish yengil kechmaydi. Asar qahramonlari, xuddi hayotdagi singari, Sizning ayblovlaringizdan o'zini himoya qiladi, o'zining mantiqiy da'volarini Sizga qarshi qo'yadi...
- «Chinor» romanidagi fojiali qismat egalaridan biri -Akbarali obrazi to'g'risida ham shunday deyish mumkin. Ko'rganimizdek, Akbarali tuppa-tuzuk yigit. Onasini yaxshi ko'radi, urushda o'lgan otasining xotirasiga hurmatni yo'qotmagan.
- U «bersang — yeyman, ursang — o'laman» deydigan odamlar xilidan ham emas. Konda, og'ir sharoitda halol mehnat qiladi, yaxshi ishlagani uchun hatto faxriy yorliqlar bilan ham taqdirlanadi.
- Uning qalbi ham insoniy tuyg'ularga to'la. Darslikda berilgan parchanigina emas, romanning to'liq matnini o'qisangiz, Akbarali va u bilan birga ishlaydigan go'zal bir qiz o'rtasida qanchalar haroratli muhabbat kechganiga guvoh ham bo'lasiz...
- Bir qarashda, bunday yigitning hayotdan baxt talab qilishga, umrini tinch-xotirjamlikda o'tkazishga to'liq haqqi bor. Lekin...
- Lekin yozuvchi inson bolasidan kutiladigan vazifa, uning dunyoga berishi lozim bo'lgan hissasi bu bilan chek-lanmasligini qat'iy turib isbotlaydi. Dunyoda faqat yaxshi bo'lishning, odobli, itoatli, yumshoqtabiat bo'lishning o'zi yetmasligini uqtiradi.
- Zero, hayot shunchalar shafqatsiz, uning kutilmagan zarbalari, sinovlari shu qadar ko'pki, inson ularga doimiy tayyor turmog'i lozim.
- «Hayotim bir tekis, avvaldan rejalashtirganimdek, ortiqcha g'avg'olarsiz o'tadi», — degan kimsa aksariyat holda adashadi. Agar hayot rejaga, bir chiziqqa doimo bo'ysunganida edi, insoniyat allaqachon o'ziga jannatlarni qurib olgan bo'lardi. Afsuski, o'zbek xalqi topib aytga-nidek, «Uyning gapi ko'chaga to'g'ri kelmaydi!»
Do'stlaringiz bilan baham: |
