Asosiyqism I. Bob. Neft va gaz haqida bilishimiz kerak bo’lgan ma’lumotlar

I.1. NEFT УА GAZ MAHSULOTLARINING FIZIK -K IMYOVIY TAHLILI
Hozirgi zamon tasavvurlariga ko‘ra, yorug‘lik ham zarracha, ham to ‘lqin xususiyatiga ega. Boshqacha aytganda, tovush va suv yuzidagi to ‘lqinIar uchun xos qonuniyatlarga yorug‘lik ham bo‘ysunadi. Suvga biror jism tashlansa, suvning shu joyidan har tom onga halqasimon to'lqinlar tarqalishi m a’lum. Bunda tashlangan jismning kinetik energiyasi m uhit (misolimizda suv) zarrachalarini tebranm a harakatga keltiradi. Zarrachalarning tebranish yo‘nalishi to ‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulardir. Tovush to ‘lqinlarida esa tebranish bilan tarqalish yo'nalishi bir xil. Suv yuzasida tarqalayotgan to'lqinlar uchun quyidagi kattaliklar xos: ikkita tepalik («o'rkach») yoki chuqurlik o ‘rtasidagi masofa; to ‘lqinning balandligi va uning tarqalish tezligi. Ikkita o ‘rkach yoki chuqurlik orasidagi masofa to ‘Iqin uzunligi deyiladi va X (lyam bda) bilan belgilanadi. T o ‘lqinning balandligi uning amplitudasi deyiladi. T o ‘lqin tarqalayotgan joydan sal yuqoriroqdagi bir nuqtu bclgilanib, shu nuqtadan bir sekundda o'tgan balandlik yoki chuqurlik (boshqacha aytganda, tebranishlar) soni aniqlansa, to'Iqin chastotasi topilgan b o ‘ladi. Chastota odatda v (nyu) harfl bilan ifodalanadi. C hastota birligi qilib gers qabul qilingan. Bir gers deganda to'Iqinning sekundiga bir m arta tebranishi tushuniladi.
Zarrachalarning tebranish yo‘nalishi to ‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulardir. Tovush to ‘lqinlarida esa tebranish bilan tarqalish yo'nalishi bir xil. Suv yuzasida tarqalayotgan to'lqinlar uchun quyidagi kattaliklar xos: ikkita tepalik («o'rkach») yoki chuqurlik o ‘rtasidagi masofa; to ‘lqinning balandligi va uning tarqalish tezligi. Ikkita o ‘rkach yoki chuqurlik orasidagi masofa to ‘Iqin uzunligi deyiladi va X (lyam bda) bilan belgilanadi. T o ‘lqinning balandligi uning amplitudasi deyiladi. T o ‘lqin tarqalayotgan joydan sal yuqoriroqdagi bir nuqtu bclgilanib, shu nuqtadan bir sekundda o'tgan balandlik yoki chuqurlik (boshqacha aytganda, tebranishlar) soni aniqlansa, to'Iqin chastotasi topilgan b o ‘ladi. Chastota odatda v (nyu) harfl bilan ifodalanadi. C hastota birligi qilib gers qabul qilingan. Bir gers deganda to'Iqinning sekundiga bir m arta tebranishi tushuniladi. To'Iqinning tezligi, uzunligi va chastotasi bir-biriga bog‘liq. Aytaylik, biror tovush to ‘lqini m anbayining chastotasi 200 ta b o 'lsin, ya’ni manba sekundiga 200 ta to ‘lqin chiqarsin. T o‘lqin bir sekundda bosib o'tadigan masofa d ga teng, deylik. Tovush uchun d = 338,4 mctrga teng. Shunday qilib, shu masofada 200 to ‘lqin joylashadi. U holda, bitta to ‘lqinning uzunligi 1,692 metrga teng. K o‘rinib turibdiki, to'Iqinning uzunligi X ni topish uchun uning bir sekundda bosib o'tadigan masofasini tebranishlar chastotasiga bo'lish H 6zarur. Tovush (um um an, istalgan jism) sekundiga bosib o ‘ta oladigan masofa uning tezligini bildirgani sababli =v bo'ladi. Ushbu tenglama faqat tovush uchun emas, balki istalgan, masalan, yorug‘lik to ‘lqinlariga ham to ‘gri keladi.
Elektrmagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, har qanday nur m’alum energiya tashiydi. Bu energiya
nur chastotasi bilan bog'liq bo'lib, uning miqdori Plank formulasi asosida hisoblab topiladi.
E = hv
h- Plank doimiysi = 6,62 •10 ^-27 erg.sek, v -chastota.
Ushbu tenglamadan ko'rinib turibdiki, nur energiyasi uning chastotasiga to'g'ri proporsionaldir (chunki, Plank doimiysi o'zgarmas miqdor). Masalan, ko'zga ko'rinadigan nurlarning quyi chegarasi qizil nur (800 mmk) energiyasi binafshanur (400 mmk) energiyasidan kichik. Biror organik moddaga nur tushirilsa, nur modda orqali o'tadi yoki yutiladi, agar nur yutilsa m odda molekulasi o'zgarishga uchraydi. Bu o'zgarishning tavsifi nurning tabiatiga va m oddaning tuzilishiga bog'liq. G amma-nurlar yadrolarning energetik holatini o'zgartiradi (gamma-rezonans spektroskopiya). Gamma-rezonans spektroskopiyadan foydalanib, yadro kuchlari va ularning ta ’sirlashishi xususida m a’lumotlar olishi mumkin. Rentgen nurlari atomlarning ichki, yadroga yaqin elektron qavatlaridan elektronlar energiyasini o'zgartiradi (rentgenospektroskopiya). Rentgenospektroskopiya yadroga juda yaqin joylashgan qavatlarda elektronlaming taqsimlanishini hamda ularning energiyasini aniqlashga yordam beradi. Ultrabinafsha va ko'zga ko'rinadigan nurlar tasirida molekuladagi atom larning valent elekronlari energetik holatlari o'zgaradi (U B-spektroskopiya yoki elektron spektrlar). Infraqizil nurlar m odda molekulasidagi atom larning tebranishiga sabab bo'ladi (IQ-spektroskopiya yoki tebranish spektrlari). UB- va IQ-spektroskopiya yordam ida neft va gaz mahsulotlaridan olingan organik m oddalarning molekulalari tuzilishi to'g'risida m uhim m a’lum otlar olinadi. R adioto'lqinlar esa yadro va elektronlar spinlari energetik holatlarini o'zgartiradi. Yadro magnit rezonansi yordam ida neft va gaz m ahsulotlaridan olinadigan organik moddalarning tuzilishini o'rganishda foydalaniladi. Moddaga nur ta’sir ettirilganda modda nurni yutadi va uning energiyasi ortadi. Kopincha, bu xil molekula «g'alayonlangan» holatga otdi deyiladi. Modda galayonlangan holatda faqat 10" 6 sekund bola oladi, xolos. Keyin esa yana yutilgan energiyani biror nur issiqlik holida chiqarib, molekula o ‘zining awalgi holatiga qaytadi. M olekulaning turli qismlari har xil energiya yutgani uchun ayni molekulaning shu qismlari nur chiqarganda ham aynan shunday energiya ajraladi. Chiqayotgan nurning to lqin uzunligini bilgan holda m olekulaning tuzilishi tog’risida xulosa chiqarish mumkin. Bu yutilish spektrlari deyiladi. Ba’zan m odda cho'g'lanish haroratigacha qizdirilib, cho'g'lanayotgan m odda chiqarayotgan nur organiladi. Shular asosida modda molekulasining tuzilishi aniqlanadi. Bu esa chiqarish spektrlari deyiladi. Neft va gaz mahsulotlaridan olinadigan organik moddalarning tuzilishini organishda koproq yuritilish spektrlaridan foydalaniladi. Elektrmagnit spektrdagi har qanday nur bilan sodir bo'ladigan yutilish spektrlarini o rganish uchun barcha hollarda, avvalo yorug'lik manbayi, o'rganilayotgan m odda solinadigan idish, ya’ni kuveta, m onoxrom atik yoki bir xil to'Iqin uzunlikdagi nurlar hosil qiluvchi va tekshirilayotgan modda orqali o tgan nurning jadalligini (intensivligini) o'lchaydigan asboblar va qayd qiluvchi qurilm adan foydalaniladi. Yutilish spektktrlarini organadigan asboblar spektrometr yoki spektrofotometr deyiladi. Spektral asbobning tuzilishi 2-rasm da keltirilgan. H ozirda С Ф -4, С Ф -4А ; С Ф -0 2 ; С Ф - 8 ; С Ф -2М ; С Ф -4М , С Ф -26, С Ф -16, СФ -46 markali spektrofotometrlar bilan moddalarning spektrlari o'rganiladi.
Infraqizil, ultrabinafsha va ko‘zga ko'rinadigan nurlardan foydalanib hosil qilinadigan spektrlar optik spektrlar deyiladi. Bunday spektrlar uchun yorug'lik yutilishining um um iy qonuniyatlari mavjud bo'lib, bu qonuniyatlar o'rganilayotgan yoki tekshirilayotgan m odda va yutilayotgan nurning miqdoriga bog'liq. Bu bog'liqlik LambertBuger-Ber qonuni orqali ifodalanadi. Tekshirilayotgan neft va gaz mahsulotlaridan olingan organik moddalar eritmasi orqali otgan nur intensivligi eritm a qavati qalinligi bilan uning konsentratsiyasiga teskari proporsionaldir:
I=I₀*I^-k/c

bu yerda, 70 — eritmaga tushayotgan nur tezligi, / — chiqayotgan nur tezligi, / — eritm a qavatining qalinligi, к — yutilish koeffitsiyenti, c — eritma konsentratsiyasi, / — natural logarifm asosi.

Nur yutilish spektrlari. Hamma rangli birikmalar yorug’lik nurini yutish xususiyatiga ega. Yoruglik yutilish molyar koeffitsiyenti va eritmaning optik zichligi rangli eritmadan o'tayotgan yorug’lik to‘lqin uzunligi uchun har xil qiymatga ega boladi. Har xil birikmalarning rangli eritmalarini to’liq tavsiflash uchun ularning yutish spektrlaridan foydalaniladi (yorug’lik yutilish egri chiziqlari).

YUTILISH SPEKTRI USULI --bu aniqlanadigan modda yutayotgan yorug’likni to’lqin uzunligiga bog’liqligidir. Spektrlarning ma’lum bir sohasida yutilishning eng kata qiymati modda tabiatini ifodalaydi. Yutilishning eng katta qiymatidagi to’lqin uzunlikni deb belgilasak shu to’lqin uzunlikdagi yutilish molyar koeffitsiyenti bo’ladi. Eritmalarni ko'zga ko‘rinadigan (= 400—760 nm) va ultrabinafsha rangli ( = 185 —400 nm) spektrlar sohasida nur yutishi spektrofotometrlar yordamida o’lchanadi.^[5]