Asosiy vazifalari

Mantiqiy tafakkur - bu mavhum tafakkur bo‘lib, so‘zlar, so‘zda ifodalangan bilim, g‘oya va tushunchalarga tayangan xolda bevosita idrokimiz doirasida bo‘lmagan narsalar yuzasidan chiqargan xukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkurga misol bo‘la oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o‘rganish faqat mavxum, abstrakt tafakkur yordamida mumkin bo‘ladi.

Fikrlashimizning yana bir turi reproduktiv bo‘lib, uning mohiyati - ko‘rgan- bilgan narsamizni aynan qanday bo‘lsa, shundayligicha, o‘zgarishsiz qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi.

Undan farqli produktiv yoki ijodiy tafakkur - fikrlash elementlariga yangilik, noyoblik, qaytarilmaslik qo‘shilgandagi tafakkurni nazarda tutadi. Shunga bog‘liq bo‘lgan konvergent fikrlash masalaning echimi faqat bitta bo‘lgandagi fikrlashni nazarda tutsa, divergent tafakkur - fikrning shunday turiki, u shaxsga bir muammo yoki masala yuzasidan birdaniga bir nechta echimlar paydo bo‘lishini taqozo etadi. Aynan ana shunday ijodiy tafakkur divergent shaklda bo‘lsa, u ijodiy parvoz, yangiliklarni kashf etishga asos bo‘ladi.





Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi a’zolarimiz bilan bevosita aks ettirib bo‘lmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda aks ettiramiz.

Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar o‘rtasida ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib bo‘lmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki bog‘lanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur orqali bilib

olamiz. Demak, tafakkur deb narsa va hodisalar o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi.¹⁷⁶

Tafakkurning individual sifatlariga - bilish faoliyatining mazmundorlik, chuqurligi, kengligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning, tezligi va boshqa sifatlari kiritiladi.

tafakkur mazmundorligi deganda insonning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’g’risida ongida qay miqdorda (ko’lamda) mulohaza, muhokama, fikr, muammo va tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi;

tafakkurning chuqurligi - moddiy dunyodagi narsa-hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ularning o’zaro bog’lanishlari, munosabatlari tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak;

tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insondagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi va xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan, o’tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risidagi mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi;

tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz (gipoteza) qilishi, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda xal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.

121. 
     rasm
     

Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o’z oldida yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishini, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda, echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz.

Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda, ularni saralashda, ana shu usullar va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.

¹⁷⁶ David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 455-b

121. 
     rasm
     

Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga (ba’zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik obyektiv tanqidiylik deb ataladi.

Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan xolda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil tafakkur deb ataladi. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soxa uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsiyanomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar xal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi.