Asosiy turlari

Bug'doy navlari va navlari Ayrim iqlim va tuproq sharoitida etishtirish uchun moslashtirilgan gibridlar, shu jumladan, bug'doyning ko'p turlari mavjud. Eng keng tarqalgan tasnif ekish sanasi deb hisoblanadi .Bahorgi bug'doy  U maydan martgacha ekilgan va hosil sentyabr oyida yig'ib olinadi. Sovuqqa chidamli va yuqori ta'mga ega. Qish  U yozning kechidan kechqurungacha kuzda ekilgan va hosil kelgusi yilning yozida o'rtada yig'iladi. U bahor navlariga qaraganda yuqori rentabellikka ega bo'lsa-da, yumshoq iqlim va qorli qishli joylar uchun ko'proq mos keladi.    Shakl. 1. Bug'doy turlari: bahor va qish Bug'doy, odatda, donning qattiqligi darajasiga qarab ajratiladi. Yumshoq va qattiq bo'lishi mumkin. Qattiq burchak keng va qisqa, va don tarkibidagi ko'p miqdorda glyuten va oqsil mavjud. Qattiq bahorgi bug'doy namunalari "Olmaz" va "Orenburg-2" navlari va qattiq qishki bug'doy Vaxta va Parus navlarini o'z ichiga oladi. Yumshoq bug'doy  un ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan. Asosiy navlar quyidagilardir (2-rasm): Bahor-qizil don: Oltoy 81, Lyubo, Moskovskaya 35; Bahor Oq ko'li: Novosibirsk, Saratov; Qishki qizil don: Donskaya bezostaya, Yuna, Volgograd; Belozerna qish: Kinsovskaya 3, Albidum 28.    Shakl. 2. Bug'doyning mashhur navlari: 1 - Oltoy 81, 2 - Novosibirsk, 3 - Don Bezostaya, 4 - Kinsovskaya

.

Asosiy turlari. Faqat uch xil bug'doy turi iqtisodiy ahamiyatga ega: yoz, yumshoq yoki oddiy bug'doy (T. aestivum), qattiq bug'doy (T. vaziyat) va bug'doy, yoki bug'doy bug'doyi (T. compactum). Ulardan birinchisi - dunyodagi odatdagi pishgan bug'doy. Ikkinchisining donasi makaron ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, chunki u glutenga boy - yopishqoq massa hosil qiluvchi oqsillar aralashmasi bo'lib, u nafaqat xamirni bog'lab, balki uglerod dioksid kabarcıklarini ushlab turadi; xamir "ko'tariladi" va non pishiq bo'ladi. Guruchli bug'doy asosan pishiq nonlarni olish uchun ketadi. Bug'doy (T. spelta), emmer, spelled yoki ikki donli bug'doy (T. dicoccum), polshaning bug'doyi (T. polonicum) va inglizcha yoki yog '(T. turgidum) deb nomlanadi. Dunyo bo'ylab yozgi bug'doy eng ko'p tarqalgan. Uning shilimshiqlari faqat yuqori yarmida aniq taroqsimon bo'lib, gulsimon gullar tarozisi 10 sm dan ortiq bo'lmagan yoki qisqartirilgan, somon odatda ichi bo'sh. Uzunroq, yanada ixcham yoki yumshoq, dorsoventrali tekislashgan quloqlarda mitti farq qiladi. Bug'doy bug'doyida ular qisqa, qalin va siqilgan. Bug'doy bug'doyi bahor, yoz va mittandan farqli o'laroq, butun uzunligi bo'ylab o'tkir chiziqlarda va odatda 10-20 sm uzunlikdagi o'ralgan pastki gullarni tarozi bilan farq qiladi. Bu yog 'bug'doyidan faqat uzunroq spikelet tarozi va donalar bilan farqlanadi, ikkinchisi odatda elliptik bo'ladi. Bug'doy yog ', Amerikada deyarli etishtirilmayapti, donalar qisqa, tasvirlar, kesilgan tepalari bilan, shishgan va qalqon ko'rinadi; qizil don va oq don navlari bor. Polsha bug'doyi uning ko'rinishi bilan ajralib turadi. Qulog'i katta - 15-18 sm, uzunligi 2 sm va undan ko'p. Plumalar uzun, ingichka, papirus va donalar ko'pincha 13 mm uzunlikka etadi va juda mustahkam. Bu turning navlari, masalan bug'doy bug'doyi, faqat bahor. Bug'doy navlari qish va bahorga bo'lingan. Qishki kuzgi bug'doy kuzda ekilgan va keyingi yozda yig'ib olinadi. Bu dunyodagi eng keng tarqalgan bug'doy. Bahorda erta bahorgi ekilgan bahorni rivojlantirishni boshlaydigan, u tezroq pishadi va yuqori hosil beradi. T. holatidan tashqari, bahorgi bug'doy qishning juda og'ir joylarida o'stiriladi.
Yumshoq va qattiq bug’doyning tur xillari. Turlar boshoq va donning barqaror morfologik belgilariga ko’ra turxillarga bo’linadi. Turlarning tur xillarga bo’linishi, shu shakllarni biologik xususiyat­lari haqida tasavvur bermaydi va ularni ekologik hamda geografiya bi­lan bog’lamaydi. Ammo turxillarga bo’linishi amaliy maqsadlar uchun qimmatli hisoblanadi va navlarni morfologiyasiga qarab tizimlash im­konini beradi. Bug’doy turxillarining asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

- qiltiqlarining bor yoki yo’qligi (ular tukli, tuksiz ham bo’lishi mumkin);

- boshoqning rangi (oq, qizil, qora);
2rasm. Bug’doy. 1-madaniy bir donli bug’doy; 2-Timofeyev bug’doyi; 3-polba bug’doy;

4-eron bug’doyi; 5-qattiq bug’doy; 6-yumshoq bug’doy; a-qiltiqsiz; b-qiltiqli;

7-turgudum bug’doy; a-qiltiqsiz; b-qiltiqli; a-shoxlanadigan boshoq; b-oddiy boshoq;

8-Polsha bug’doyi; 9-spelta bug’doyi; 10-pakana; a-qiltiqli; b-qiltiqsiz;

11-yumaloq donli bug’doy

- donlarning rangi (asosan oq va qizil, oq ranglilari sof oq, qizillari sarg’ish, och pushti, qizilcha-to’q pushti, qizg’ish-jigar ranglar) kiritiladi.

-

qiltiqlarining rangi (boshoq rangi bilan bir xil yoki oq va qora boshoqlarda qora qiltiqlar bo’lishi);

Qattiq va yumshoq bug'doy navlari sezilarli farqlarga ega.

• 
  Qit'a iqlimiga ega bo'lgan hududlar bug'doyning o'sishiga mos keladi. Masalan, Shimoliy Amerika, Kanada, Ukraina, Qozog'iston va G'arbiy Sibirda ko'p miqdorda o'stiriladi. G'arbiy Evropa va Avstraliyada yumshoq bug'doy navlari yetishtiriladi.
  
• 
  Yumshoq bug'doy navlari ichida, ildiz bo'sh, nozik. Biroq, bug'doy ildizida doimo qalin, qalin devor bor.
  
• 
  Qattiq donali donalar qattiq va kichikdir. Yumshoq bug'doyda ular katta, yumshoqroq.
  

Bug'doy bug'doyi ikki guruhga bo'lingan - bahor va qishki ekinlar.

• 
  "Garnovka" - qora mo'ylovli spikelet va mavimsi gul bilan sariq, yozgi bug'doy. Donalar zich, cho'ziluvchan, shisha turi hisoblanadi. Makaron ishlab chiqarishda ishlatiladi. Hosildorlik yuqori.
  
• 
  "Otava" - Afg'oniston, Falastin, Gretsiya, Efiopiya, Suriya bo'ylab yetishtirilgan. Bir metrdan oshadi. Uzoq shamollar bilan qalinlashgan. Donalar cho'zilgan, oltin. Don, ochiq, sayoz bir oluk bor. Qurg'oqchilik va kasalliklarga chidamli.
  
• 
  "Qora sochlar" - rivojlangan ildiz tizimiga ega bug'doy. Uning ildizlari erga chuqur kirib borishi mumkinligi sababli, bu turli xil sug'orishga muhtoj emas. Bu juda sekin o'sadi, bundan tashqari, bu o'simlik bilan dalalarda o'tlarni o'stirishni oldini olish uchun gerbitsidlar ajralmas hisoblanadi. Tashqi va sifatli, u Garnovka turiga o'xshaydi.
  
• 
  "Melanopus 26" - makaron ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan mavsumiy mavsumiy, bahor xilma-xilligi. Oval shaklidagi vitreus donalari. Tik turadigan, qurg'oqchilik, kasallik, turar-joy va siqilishga chidamli o'sishda. Hosildorlik yuqori.
  
• 
  "Bezenchukskaya" - O'rta-mavsumiy bug'doy, unumli. Quloqqa prizmatik, lentaol tarozi bilan. Don, jo'yaklar bilan qoplangan. Quloqqa qadar 2 marta turing. Turli qurg'oqchilikka chidamli.
  
• 
  "Krasnoturka" - bug'doyning bahor xilligi. Glassy donalari oz miqdorda azotli moddalarni o'z ichiga oladi. Bu juda qimmatli bug'doy, "Garnovka" ga o'xshash.
  

Bug'doy yumshoq va qattiq.

Donning qattiqligi bo'yicha bug'doy turlari:

• 
  yumshoq bug'doy - kengroq va qisqaroq boshcha va qisqaroq yoki yo'q umurtqa pog'onasi bor. Ushbu turdagi protein va kleykovina yuqori. Yumshoq bug'doy unidan tayyorlanadi.
  
  • 
    yumshoq bahor qizil donli bug'doy - bug'doy navlari Oltoy 81, Voronej 10, Lyuba, Moskovskaya 35 va boshqalar bu turga tegishli.
    
  • 
    yumshoq navli oq donli bug'doy - bug'doy turlari Novosibirsk 67, Saratov 55 va boshqalar bu turga tegishli.
    
  • 
    yumshoq kuzgi qizil donli bug'doy - Donskaya bezostaya, Obriy, Volgogradskaya 84, Yuna va boshqalar navlari ushbu turga tegishli.
    
  • 
    yumshoq kuzgi oq bug'doy - bu turga Kinsovskaya 3, Albidum 28 va boshqalar kiradi.
    
• 
  durum bug'doy- tashqi plyonkalar bilan mahkam yopilgan shpikelets bor, ulardan donalar maydalanmaydi, lekin ularni ajratish ancha qiyin. U boy sariq rang va yoqimli hidga ega. Durum bug'doyidan makaron tayyorlashda foydalaniladi.
  
  • 
    Ushbu turga bahor bug'doyi (durum) - Almaz, Orenburg 2, Svetlana va boshqalar kiradi.
    
  • 
    bu turga kuzgi bug'doy - Vaxt, Mug'ans, Parus va boshqalar kiradi
    

Dunyoda eng katta ekin maydonlarini yumshoq va qattiq bug’doy tur­lari egallaydi.

Yumshoq yoki oddiy bug’doy (T. aestivum L.) eng katta ekin maydonla­rini egallaydi. Uning kuzgi, duvarak, bahori shakllari keng tarqalgan. Boshog’i ancha siyrak, boshog’ining yuza tomoni yon tomonidan enli. Bo­shoqcha qipiqlari keng, gul qipiqlarini to’la yopib turmaydi. Boshoqcha qipiqlaridagi qiltiqcha qirra (kil) tor, kuchsiz rivojlangan, dondagi popukchalari yaqqol ifodalangan. Doni kesib qaralganda yumaloqroq, konsistensiyasi shishasimon, yarim shishasimon yoki unsimon bo’ladi. Qiltiqli va qiltiqsiz shakllari bor. Qiltiqli shakllarda qiltiqlari boshoqdan kaltaroq va yelpig’ichsimon taralgan bo’ladi. Poxolining ichi g’ovak. Donining 1000 tasini og’irligi 20-70 g, ko’p hollarda 30-40 g.

Qattiq bug’doy (T. durum Dusf), maydoni jihatdan yumshoq bug’doydan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Asosan bahori shakllari keng tarqalgan. Duvarak, kuzgi shakllari keyingi yillarda yaratilmoqda va ularni ekiladigan maydonlari unchalik katta emas. Uning boshog’i yirik, boshoqda boshoqchalar zich joylashgan, kesimi kvadrat, yonlari siqiq bo’ladi. Bo­shoqning yon tomoni yuza tomonidan kengroq, boshoqlari qiltiqli, qiltiqlari boshoqdan uzunroq hamda parallel joylashgan. Boshoqcha va gul qobiqlarining uzunligi bir xil. Boshoq qobiqlarida yaqqol ifoda­lanib turadigan va qirra tubidan boshlanib shishlar holida tugalla­nuvchi qil bor. Don to’liq gul qobiqlari bilan o’ralgan. Shuning uchun uni yanchilishi qiyin, to’kilib ketishga chidamli. Doni cho’ziq, yon tomon­laridan siqilgan, popukchasi yaqqol ifodalanmagan yoki bo’lmaydi. Sin­dirib ko’rilganda doni shishasimon. Donining ko’ndalang kesimi bur­chaksimon. Poxolpoyasining oxirgi oralig’idagi, boshoqqa taqalib tura­digan joyi to’lgan bo’ladi. Doni oq (sariqroq) yoki jigarrang qizil rang­da bo’lib yirik. O’rtacha 1000 ta donning vazni 35-55 g.

O’zbekistonning havosi quruq va issiq. Ayniqsa, respublikaning issiq janubiy mintaqalari sifatli qattiq bug’doy doni yetishtirishga juda qulay.

Yumshoq va qattiq bug’doyning tur xillari. Turlar boshoq va donning barqaror morfologik belgilariga ko’ra turxillarga bo’linadi. Turlarning tur xillarga bo’linishi, shu shakllarni biologik xususiyat­lari haqida tasavvur bermaydi va ularni ekologik hamda geografiya bi­lan bog’lamaydi. Ammo turxillarga bo’linishi amaliy maqsadlar uchun qimmatli hisoblanadi va navlarni morfologiyasiga qarab tizimlash im­konini beradi. Bug’doy turxillarining asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

- qiltiqlarining bor yoki yo’qligi (ular tukli, tuksiz ham bo’lishi mumkin);

- boshoqning rangi (oq, qizil, qora);