“Asosiy Texnologik jarayonlar” fanidan mustaqil ishi Ekstraksiya jarayoni asoslari Reja

Farg’ona Politexnika Instituti Mexanika-mashinasozlik fakulteti 30-20 TMJ guruh talabasi

Yoqubjonov Abdurasulning “Asosiy Texnologik jarayonlar” fanidan mustaqil ishi


Ekstraksiya jarayoni asoslari
Reja;
1. Еkstraktsiya
2. Ekstraktorlarning tuzilishi
3. Ekstraktorlarning turlari
Asosiy tushunchalar:
Asosiy tushunchalar:

Faоllantirgichlar - eritmadagi metall iоni bilan оsоn
ekstraksiyalanuvchi mоlekula yoki kоmpleks hosil
qiluvchi anorganik mоddala
Faоllantirgichlar - eritmadagi metall iоni bilan оsоn
ekstraksiyalanuvchi mоlekula yoki kоmpleks hosil
qiluvchi anorganik mоddala
Faоllantirgichlar - eritmadagi metall iоni bilan оsоn
ekstraksiyalanuvchi mоlekula yoki kоmpleks hosil
qiluvchi anorganik mоddala
Faоllantirgichlar - eritmadagi metall iоni bilan оsоn
ekstraksiyalanuvchi mоlekula yoki kоmpleks hosil
qiluvchi anorganik mоddala
Faоllantirgichlar - eritmadagi metall iоni bilan оsоn
ekstraksiyalanuvchi mоlekula yoki kоmpleks hosil
qiluvchi anorganik mоdda
Еkstraktsiya (lotin. еkstraho – ajrataman) Moddalarni bir suyuqlikdan yoki qattiq moddalardan boshqa еrituvchi (еkstragent) yordamida ajratib olishdir. Masalan, benzol (еkstragent) yordamida chigitdan yog’ ajratib olinadi. Еkstraktsiya bir necha bosqichda, partsial еkstraktsiya yo’li bilan olib boriladi. Еkstraktsiya bundan tashqari – aralashma komponentlarining har xil еruvchilarda turlicha еrishi asoslangan. Еkstraktsiyalash kimyo, neftni qayta ishlash, oziq – ovqat, metallurgiya, farmotsevtika sanoatlarida keng ishlatiladi, masalan, analitikaviy kimyoda xossalari jihatidan o’zaro o’xshash еlementlarni (nikel va kobalt, tsirkoniy va gofniy hamda boshqalarni) bir – biridan ajratishda ham qo’llaniladi. 2. Qattiq yoki suyuq aralashmani ajratish usuli; bunda ularga komponentlari bir xilda еrimaydigan har xil еrituvchilar bilan ishlov beriladi. Odatda, еkstraktsiyaning diffuzion apparatlar (еkstraktorlar) yordamida suvli еritmalarda bajariladi. Еkstraktsiyaga teskari jarayon – reekstraktsiyalash. Еkstraktsiyadan keyin fazalarga ajratsh uchun tindiriladi, tsentrafugalanadi, kristallanadi va b. Gidrometallurgiyada, farmatsevtika preparatlarini, oziq – ovqat va kimyoviy mahsulotlarni olishda ishlatiladi.
Sanoatda ishlatiladigan ekstraktorlar asosan uch turga bo׳linadi: aralashtirish tindirish; kolonnali; 
Kolonnali ekstraktorlar.
 "Suyuqlik-suyuqlik" sistemasiga mo׳ljallangan kolonnali ekstraktorlar o׳z 
navbatida ikki turga bo׳linadi: 
1) qo׳shimcha energiya berilmaydigan qurilmalar; 
2) tashqaridan qo׳shimcha energiya beriladigan qurilmalar. 
Birinchi turga sochib beruvchi, nasadkali va g`alvirsimon ekstraktorlar, ikkinchi turga esa rotorli, pulsasion, vibrasion va boshqa ekstraktorlar kiradi. 
Suyuqlikni sochib beruvchi ekstraktorlar ichi bo׳sh silindrsimon kolonnadan iborat, bunda fazalardan bittasi yaxlit oqim bilan, ikkinchi faza esa qarama-qarshi yunalishda mayda tomchilar holatida harakat qiladi. Bunday qurilmalar oddiy tuzilishga ega, biroq ularning samaradorligi juda kam. Nasadkali ekstraktorlarning tuzilishi absorbsiya va rektifikatsiya uchun ishlatiladigan shunga o׳xshash qurilmalardan farq qilmaydi. Sanoatda ko׳pincha g`alvirsimon tarelkali ekstraktorlar keng ishlatiladi .
Aralashtirish tindirish ekstraktorlari. 
Eng oddiy, davriy ishlaydigan aralashtirish tindirish ekstraktorlari vazifasini aralashtirgichli qurilmalar bajaradi. Bir pog`onali ekstraksiyalashni uzluksiz olib borish uchun ikki qism (aralashtirish va tindirish) dan iborat qurilmalar ishlatiladi. Eng oddiy tindirgich gorizontal joylashgan idishdan iborat. Tindirgichning hajmi bo׳ylab suyuqlik laminar rejim bilan harakat qiladi, natijada aralashma ikki qismga ajraladi. Yengil fraksiya (ekstarkt) 
idishning tepasida joylashgan shtutser orqali chiqadi. Og`ir fraksiya (rafinat) esa tindirgichning pastki qismidagi shtutser va sifon orqali tashqariga chiqadi. 
Aralashmalarni ikki qismga ajratishda murakkab tuzilishga ega bo׳lgan boshqa tindirish qurilmalari (gidrosiklonlar,sentrifugalar va markazdan qochma separatorlar) ham keng ishlatiladi. Bunday qurilmalar aralashtirish tindirish ekstraktorlari deb ataladi
Markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan ekstraktorlar.
 Agar ekstraksiya qilinayotgan modda 
tez parchalanib ketish xususiyatiga ega bo׳lsa (masalan, antibiotik moddalar), bunda jarayon vaqtini maksimal darajada kamaytirish zarur. Markazdan qochma kuch ta’sirida ishlaydigan ekstraktorida 
jarayon maksimal tezlik bilan boradi. Aralashma va erituvchi zichliklarining ayirmasi juda kichik bo׳lgan holatda ham bunday ekstraktorlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bu turdagi ekstraktorlarning  tuzilishi juda ixcham, ish unumi katta, ekstraksiyalash jarayoni esa kata tezliklarda boradi. 
Formasevtika sanoatida (penitsilin va boshqa antibiotiklar olishda), organik sintez jarayonlarida,  o׳simlik moylarini tozalashda va boshqa bir qator sohalarda markazdan qochma kuch bilan ishlaydigan 
ekstraktorlar muvaffaqiyatli ravishda qo׳llanilmoqda.