Asosiy qism II. I o’zgarmas tok zanjirlari Ўзгармас электр токи

Индуктив ғалтак уланган ўзгарувчаи тик занжири. Аксарият электро техник қурилмаларнинг асосий қисмни индуктив ғалтаклар (асинхрон дангателлар, траноформаторлар ва бош.) ташкил қилади. Реал индуктив галтак ўзининг индуктивлиги L дан ташқари, актив R_L ва сиғим Сь қаршиликларга ҳам эга. Аммо занжирда физикавий жараёнларни аниқ тассавур қилгш учун берилган индуктив галтак (идеал индуктив галтак) индуктивлиқдангина иборат, яъни , деб фараз қилинади.
Агар берилган индуктив ғалтақдан синусоидал ток оқиб ўтаётган бўлса, у ҳолда ток ҳосил қилган ўзгарувчан магнит оқими нинг таъсиридан ғалтакда доимо ўзиндукция ЭЮК мавжуд бўлади.


ғалтакнинг индуктилиги ва токнинг ўзгариш тезлигига боғлиқ яъни:


тенгламанинг ўнг томони олдидаги минус ишора ленц принципига биноан ёзилган.
Кирхгофнинг иккинчи қонунига асосни занжирнинг мувонинг тенгламаси


Демак, занжирга берилган кучланиш исталган лахзада га қиймат жиҳатдан тенг, аммо йўналиши қарама-қарши.

Формулага токнинг қийматини киритсак, индуктив ғалтакли занжирдаги кучланишнинг ўзгаришини ифодаловчи тенгликни ҳосил қиламиз.

Демак, индуктив ғалтакли занжирдаги кучланиш билан ток (граФ.И.К.лари ва векторлари) орасидаги фаза силжиш бурчаги , яъни кучланиш токдан фаза бўйича 90⁰ илгари келяпти. Бу қуйидагилар билан тушунтирилади:

1. Ғалтакдаги ўзиндукция ЭЮК исталган лахзада токнинг ўзгариш тезлиги га пропорционал.

2. Шунинг учун ток ноль қийматларидан ўтаётганда унинг ўзгариш тезлиги эга катта бўлиб, бунда ўзининг амплитуда қийматига эришади, яъни ифодадаги занжирдаги кучланишнинг амплитуда қийматидир. Бундан занжирдаги токнинг таъсир этувчи қиймати (ёки занжир учун Ом қонун)ни аниқлаймиз.

кўпайтиш индуктив ғалтакнинг реактив қаршилиги ёки индуктив қаршилик деб аталиб, билан белгиланади. Ўлчов бирлиги .

1. актив қаршиликдаги кучланишннинг пасайиши

   
   

2. индуктив ғалтакдаги узиндукция Э.Ю.К ни мувозанатловчи кучланиш

   
   

3. конденсаторларнинг қопламаларидаги кучланиш.

   
   

Мазкур занжирнинг электр мувозанат тенгламаси Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан қуйидагича ифодаланади:

ифодага кўра занжирдаги кучланишларнинг ўзгариши:



Бунда фаза силжиш бурчаги нинг ишораси занжирдаги реактив қаршиликлардан қайси бирининг катталигига боғлиқ.

Актив ва реактив қаршиликлари ўзаро кетма-кет уланган занжирнинг вектордиаграммаси расмларда кўрсатилган. Ток занжирнинг барча элементлар учун убош вектор тарзда олинган. Актив қаршиликдаги кучланиш вектор ток вектор билан фазалар бўйича мос тушади: индуктив ғалтакдаги кучланиш вектори токвектори дан 90⁰ илгари келади: конденсатордаги кучланиш ток вектор дан 90⁰ кечикади. Демак, реактив кучланиш векторлари ва ўзаро қарама-қарши йўналганбўлиб, улар орасидаги бурчак 180⁰ ни ташкил этади.

Мазкур векторлар диаграммасидан кўринадики, занжирга берилган кучланишнинг геометрик йиғиндисига тенг, яъни



Вектор диаграмма қуриш натижасида ҳосил бўлган кучланишлар учбурчаги ОАВ дан эса кучланишларнинг абсолют қийматларини аниқлаш мумкин:


.
Шундай қилиб, берилган занжир учун Ом, X-занжирнинг реактив қаршилиги, Ом.
Кучланишлар учбурчагининг учала томонини ток га бўлиб, кучланишлар учбурчагини ҳосил қиламиз. Бу учбурчакдан фойдаланиб, қуйидаги нисбатларни ёзиш мумкин:


R,L,C элементлари ўзаро кетма-кет уланган занжирни тахлил қилиш натижасида қуйидаги хулосага келиш мумкин.

1. Агар (яъни ) бўлса (2.15-расм, б) занжирга берилган кучланиш токдан фаза бўйича бурчакка илгарилаб келади:

2. Агар (яъни ) бўлса, занжирга берилган кучланиш токдан фаза бўйича бурчакка кечикади:



Биринчи ҳолда занжир актив-индуктив, иккинчи холда эса, актив-сиғим характерга, эга ҳисобланади. Агар (яъни ) бўлиб, занжирда кучланишлар резонанси ходисаси рўй беради.