Асосий ривожланиш тенденция ва йўналишларини аниқлаб олиш муҳим аҳамият касб этади

 
§ 5.2. Капитал экспортининг асосий шакллари ва унинг ўзига хос томонлари 
Жаҳон ҳўжалигида капитал олиб чиқиш асосан қуйидаги шаклларда амалга оширилади: 
-саноат, савдо ва бошқа корхоналарга тўғридан-тўғри йўналтирилган инвестициялар; 
- портфель инвестициялар (хорижий облигациялар, акция, қимматбаҳо қоғозлар); 
- ссуда капиталининг саноат ва савдо корпорациялари, банк ва бошқа молиявий 
ташкилотларига ўрта ва узоқ муддатли кредитлари ёки заёмлари; 
- иқтисодий ёрдам- текинга ва имтиёзли кредитлар шаклида (фоизсиз, кам фоизли). 
Жаҳон иқтисодиётида капитал кўчиши ва хорижий инвестициялар ўртасида аниқ фарқ 
белгиланган. Капитал кўчиши қуйидагиларни ўз ичига олади: хорижий ҳамкорлар билан 
операциялар бўйича тўловлар, заёмлар бериш (5 йилдан ортиқ бўлмаган мудатда), фақат 
капитал жойлаштириш мақсадида хорижий компанияларнинг акция, облигация ва 
қимматбаҳо қоғозларини сотиб олиш, қимматбаҳо қоғозлар портфелини диверсификация 
қилиш ва х.к.лар. 
Хорижий инвестициялар бу капитал қабул қилувчи давлатда компания устидан назорат 
ўрнатиш ва уни бошқаришда иштирок этиш мақсадида капитал кўчиришдир. Тўғридан-тўғри 
йўналтирилган инвестициялар шаклида капитал олиб чиқиш бу капитал қабул қилувчи 
давлат худудида капитал экспортёри томонидан ишлаб чиқаришни ташкил этишини 
билдиради. Бу шунингдек, кадрларни тайёрлаш ва ўқитиш, маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга 
рақобатчилик таъсиридир. 
Тўғридан-тўғри инвестициялар халқаро корпорацияларнинг жаҳон хўжалигидаги 
хукмронлигининг асосини ташкил қилади. Улар корпорацияларнинг хорижий корхоналарига 
тўлиқ эгалик қилиши ёки акционерлик капиталининг амалда эгалик қилишига имконият 
беради. Одатда, бу шундай инвестицияларки бунда хорижий инвестор компаниянинг 
акционерлик капиталининг 25% дан кам бўлмаган миқдорига эгалик қилади. АҚШ, ГФР, 
Япониянинг статистика бошқармалари акционерлик капиталининг 10% и ва ундан 
кўпроғини ўзига олган инвестицияларни Тўғридан-тўғри инвестициялар деб ҳисоблайди. 
П.Х.Линдертнинг фикрича, “Тўғридан-тўғри инвестициялар ва портфель инвестициялари 
орасидаги фарқ авваламбор капитал қўйиладиган фирма устидан назорат қилиш муаммосига 
бориб тақалади”. 
Портфель инвестициялари йирик корпорациялар, марказий ва хусусий банклар 
томонидан чиқариладиган облигация заёмларини молиялаштириш учун хорижий капитални 
жалб қилувчи муҳим манбадир. Хорижий портфель инвестицияларини жалб қилишда одатда 
йирик инвестицион банклар воситачилик қилади. Портфель инвестицияларнинг ҳаракатига 

---

62 
кўп жиҳатдан алоҳида давлатларда облигациялар учун тўланадиган фоиз ставкаларидаги 
фарқ таъсир қилади. 
Жаҳон иқтисодиётида 50-йиллардан кейинги даврда капитал экспорти структурасида 
сезиларли ўзгаришлар рўй бериб жаҳон хўжалиги ривожланишининг ўзига хос томонларини 
намоён қилди. Улардан энг муҳими 70-80-йилларда халқаро кредитларнинг ўсиши ва 
капиталнинг кредит-молия соҳасини пайдо бўлганлигидир. Иқтисодиётда ссуда 
капиталининг роли кескин ошди. 
Халқаро ссуда капитали бозори: а) пул бозори; б) капитал бозорига бўлинади.