|
ADVENTITSIAL HUJAYRALAR (ADVENTITIOCYTI)
Ular kam differensiallangan, yassi yoki duksimon shaklga zga hujayralar bo`lib, qon tomirlar atrofida joylashadi. Adventitsial hujayralar peritsitlardan farq qilib, hech qachon bazal membrana bilan o`ralmaydi. Ularning sitoplazmasi sust bazofil bo`yalib, o`zida kam miqdorda organellalar tutadi. Adventitsial hujayralar kam differensiallangan hujayralar bo`lib, ulardan ma’lum sharoitlarda fibroblastlar yoki adipotsitlar (yog` hujayralari) hosil bo`lishi mumkin deb hisoblanadi.
SIIRAK BIRIKTIRUVCHI TO’QIMANING HUJAYRALARARO MODDASI
Siyrak biriktiruvchi to`qimaning hujayralararo moddasi amorf (asosiy) moddadan va uch turli tolalardan iborat. Kollagen va elastik tola tolalarning asosiy qismini tashkil etib, unda retikulyar tolalar kam uchraydi.
Amorf modda va tolalar asl biriktiruvchi to`qimaning hamma turlarida har xil nisbatda uchraydi. Shuning uchun quyida keltirilgan hujayralararo moddaning tuzilishi biriktiruvchi to`qi-maning hamma turlari uchun tegishlidir.
ASOSIY MODDA (SUBSTANTIA FUNDAMENTALIS)
Asosiy, amorf yoki sement modda gomogen massa bo`lpb, kolloiddan iborat. Amorf modda biriktiruvchi to`qima takomilining ilk bosqichlarida hosil bo`lib, avvaliga tolalar ko`proq bo`ladi keyinchalik amorf modda differensiallashib, biriktiruvchi to`qimaning bir turida, masalan, terida kam, tog`ayda esa ko`proq glikozaminoglikanlar (mukopolisaxaridlar) tutadi.
Normal sharoitda asosiy modda gel konsistentsiyasiga ega. Uning tarkibiga biriktiruvchi to`qima hujayralarida sintezlanuvchi moddalar (sulfatlangan glikozaminoglikanlar-xondroitin-sulfat, geparinsulfat, keratinsulfat, gialuron kislota; fermentlar, immun tanachalar) va qon tomir orqali keluvchi moddalar (albumin, globulin, vitaminlar, gormonlar, ionlar, suv, fermentlar, immun tanachalar va metabolitlar) kiradi. Bu komponentlarning miqdori fiziologik va patologik holatlarda o`zgarib turadi. Glikozaminoglikanlar, xususan, gialuron kislota, xondroitinsulfat va geparinsulfat asosan oqsillar bilan kompleks holatda bo`ladi. Amorf moddaning miqdori birik-tiruvchi to`qimaning turli qismlarida turlicha. Qon tomir kapillyarlari atrofida, yog` hujayralari to`plangan joylarda yoki retikulyar hujayra ko`p bo`lgan qismlarda amorf modda kam bo`ladi. Lekin biriktiruvchi to`qimaning epiteliy bilan chegaradosh qismlarida amorf modda ko`p. Bu yerda amorf modda kollagen va retikulyar tolalar bilan birga chegara membranasini (bazal plas-tinkani) hosil qiladi.
Asosiy modda turli moddalarni qon tomirdan hujayraga yoki metabolizm qoldiqlarini hujayradan qonga o`tishida asosiy tuzilma sanaladi. Uning o`tkazuvchanligi glikozaminoglikanlar konsentratsiyasiga va boshqa fizik-kimyoviy holatlarga bog`liq. Gistamin va gialuronidaza fermenti ta’sirida amorf moddaning o`tkazuvchanligi keskin oshadi. Shunday qilib, amorf modda organizmda modda almashinuvida muhim o`rin tutib, uning o`zgarishi turli kasalliklarga olib kelishi mumkin.
SIYRAK BIRIKTIRUVCHI TO’QIMA TOLALARI
Kollagen tolalar (fibrae collagenosae). Kollagen (yunon. kolla - yelim, genos - yaratmoq, vujudga keltirmoq, yelim hosil qiluvchi demakdir) faqatgina asl biriktiruvchi to`qimada bo`l-may, balki suyakda - ossein tog`ayda - xondrin tolalar nomi bilan mavjud. Kollagen tolalar siyrak biriktiruvchi to`qimada turli yo`nalishda yotuvchi to`g`ri yoki egri-bugri tortmalar holida joylashadi. (76-rasm). Kollagen tolalar tarkibida fibrillyar oqsil - kollagen bo`lib, u fibroblast hujayralarida polipeptid zanjirlar (prokollagen) shaklida hosil bo`la boshlaydi.
Har bir zanjir uch turli aminokislotadan iborat bo`lib, ulardan birinchisi xohlagan aminokislota, ikkinchisi prolin yoki lizin, uchinchisi esa glitsindir. Bu aminokislotalar zanjirda ko`p marta xuddi shu tartibda qaytariladi. Prolin va lizin darhol gidroksiprolin yoki gidroksilizingacha oksidlanadi. Hujayra ichida 3 ta kalta polipeptid zanjirlar bir-biriga o`raladi va tripletlar hosil qiladi. Har bir triplet molekulasi uch polipeptid zanjirdan iborat bo`lib, eni 1,4 nm, uzunligi 280-300 nm ga teng. Bu tripletlar tropokollagen deb nomlana-i. Uning molekulyar og`irligi 360 000 ga teng.
Tropokollagen oqsili hujayra tashqarisiga sekretsiya qilinadi. Tropokollagen tolalari bir-biriga ulanib, protofibrillarni hosil qiladi. So`ngra ATF ishtirokida polimer zanjirlar vodorod bog`lar yordamida yonma-yon ulanib «birlamchi fibrillalarni» (75 nm ga teng) hosil qiladi. Ularda ko`ndalang chiziqlarni ko`rish mumkin. Ko`ndalang chiziq polimerizatsiya qilish davrida hosil bo`lib, tropokollagen molekulalarining orasida qoladigan bo`shliqqa bog`liq. Birlamchi fibrillalar birlashib, eni 5-15 mkm, uzunligi turlicha bo`lgan kollagen fibrillalarni hosil qiladi. Shunday qilib, kollagen tolalar birlamchi fibrillalardan, ular esa protofibrillalardan, protofibrillalar esa tropokollagenlardan iborat (77-rasm).
Hozirgi vaqtda kollagenning 12 tipi mavjud. Bu tiplar har xil a’zolarda bo`lgan kollagenning ximiyaviy tarkibi, joylashishi va xususiyatlariga ko`ra tafovut qilinadi:
I tip-terida, suyakda, ko`z muguz pardasida, sklerada uchraydi.
II tip - gialin va tolali tog`aylarda joylashadi.
76-pacm. Terining to`rsimon qavatidagi kollagen tolalarning bo`ylama kesmasi.
Elektron mikrofotogramma. X87.500.
1- kollagen fibrillalar; 2-ko`ndalang chiziqlar.
III tip - homila terisining dermasida, retikulyar to`qimada va yirik qon tomirlar devorida uchraydi.
IV tip - bazal membranalarda va ko`z gavharini o`rovchi kapsulada joylashadi. Qolgan V-XII tipdagi kollagenlarning xususiyatlari hali aniq emas.
Kollagen tolalarda glitsin, prolin, oksiprolin, glyutamin, asparagin kabi aminokislotalar ko`p bo`lib, oltingugurt saqlovchi aminokislotalar kam. Kollagen tolalar juda pishiq va cho`zilmaydi. Pay suyultirilgan ishqor va kislotalarda 10 marta shishadi.
77- rasm. A - kollagen tolalarning tuzilish sxemasi. B - kollagen makromolekulasining spiral strukturasi (Rich bo`yicha); kichik oq doiralar- glitsin, yirik oq doiralar-prolin. Shtrixlangan doiralar - gidroksiprolin.
I - polipeptid zanjir; II - kollagen molekulalari (tropokollagen); III - protofibrilla; IV- ko`ndalang chiziqli ko’rinadigan eng ingichka fibrillalar; V - kollagen tola (V.G. Yeliseev va boshqalar, 1972).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
