Ashyoshunosligi

♦ Haykaltaroshlikda piasteiin
Plastelin (ital. plastilina qadimiy grek.
— 
^ ■
, 
, 
yopishqoq)
— yopishqoq, qo‘lda shakl berish 
; 
' 
m u m kin b o ‘lg an ashyo sa n a la d i. U
' 
^
tozalangan va yanada mayin bo‘lishi uchun
maydalangan tuproqqa sham, mo) yog‘i va 
™ ^ boshqa qurib q o lish d an asrab tu rish i
8. 14-rasm.
Piasteiin 
m u m k in b o ‘lgan m o d d a la r q o ‘sh ilib
haykaltarosbligi 
tayyorlanadi. Uni tayyorlashda pigmentlar 
qo‘shib, turli-tum an rangli plastilin olish mumkin. Plastilin 
haykaltaroshlikda yaratilayotgan kichik asarning xomaki shaklini 
yoki modelini tayyorlashda qo‘l keladi 
(8.14-rasm).
Plastelindan asarning kichik shakldagi a ’zolarini tasaw ur 
etishda, xomaki holatlarini ijodkor k o ‘z oldiga keltirishda 
foydalaniladi. Uning ishlatish muddati cheksiz: o ‘z xususiyatlarini 
uzoq muddatga saqlay oladi.
8.9. Qiziqarli ma’lumotlar
♦ Yer shari nimadan tashkil íopgan?
To‘g‘rirog‘i, yer yumaloq shar emas, tuxumsimon shakldadir. 
Yer tasawurlarga ko‘ra, 5 milliard yil aw al koinotdagi chang va 
mayda zarrachalarning gravitatsion kuchlar vositasida birlashishi- 
dan hosil b o ig a n deb yuritiladi. Yerning birlarnchi qobig‘i 
geosfera, deb ataladi. Yer o‘zak, materiya, yer qobig‘i gidrosfera 
va atmosfera kabi qatlamlardan iborat. Yerning o ‘zak atrofi suyuq, 
qolgan qismi qattiq jinslardan iborat. Yer qobig‘ining qalinligi 
18—50 km (litosfera), uning yuzasi kontinent, chuqur joylari 
dengiz va okeanlar, ko‘llardan iborat (gidrosfera). Inson yerning 
yuqori qatlamini qisman o ‘rgandi. Uning o ‘zagiga qadar nimalar 
borligi aniq o ‘rganilmagan. Yerga quduq qaziganda har 40 metrda 
harorat 1°C ga ortadi. 3,5 km chuqurlikda esa harorat 100°C 
gacha boradi. Yer o£zagida esa harorat 5000—6000°C gacha yetadi.
¡80

---

Deyarli barcha qattiq jinslarning erish harorati 1000°C desak, 
yen o‘zagi suyuq holatdagi nikel va temirdan tashkil topganligini 
lasavvur etamiz, Yer qobig‘i ikki qatlamdan tashkil topgan: fanit 
va bazalt qatlamlari. Yer o‘zagining diametri 6370 km, keyin 3500 
km mantiya va 18—50 km yer qobig‘idir. Yeming og‘irligi o‘rtacha 
5,976 sekstrillion tonnaga teng.
♦ Muhit nima?
Yer yuzini o‘rab turgan muhitning tarkibi hamma joyda bir 
xildir. Ya’ni, muhit tarkibi 78% azot, 21% kislorod va 1% har xil
I utun (gaz)lardan tashkil topgan. Muhit 20 ga yaqin tutunlar 
(gaz) dan iborat: kislorod, azot, suv bug'lari, chang va h.k. Muhit 
ham materiyadir va o‘z og‘irligaga ega. Agar tarozidagi tosh 5 kg 
bo‘lsa, uni bosib turgan muhit og‘irligi 50 nyutonga teng. Bo‘sh 
koptokni puilasak, og‘irligi ortadi. Shunday ekan, yer yuzasini 
qoplab turgan muhitni zichlab taroziga tortsak, uning o‘rtacha 
og‘irligi 5171000000000000 tonna bo‘lar ekan. Muhitning dengiz 
sathidagi bosimi 1 sm2 yuzaga 1 kg ni tashkil etadi. Binobarin, havo- 
ning bizning tanamizga bo‘lgan bosimi o‘rtacha 1 tonnaga teng.