Ashyoshunosligi

Zararli muhitga chidamliligi.
Tog‘ jinslarning aírof-muhií 
ta’sirida buzilishi uning yemirilishi deyiladi. Tog‘ jinslari atmosfera 
ta’sirida undagi fízik-mexanik jarayonlar, haroratning o‘zgarishi, 
suv va muz ta ’sirida asta-sekin buzila boshlaydi. Silikat jinslar 
ishlatilganda ularning tarkibidagi kremniy oksidi turli zararli 
muhitlarda o ‘z xususiyatlarini saqlashda muhim ahamiyatga ega.
169

---

* O lm os— 10 
Korund —9 
Topaz 
S
S Kvars — 7 
M
Ortoklaz — 6 
S Apatit — 5
m
Fluorit (dala shpati) — 4 
m
Klasit — 3 
® Gips — 2
M
Talk - 1
8.8-rasm.
Minerallarning qattiqligini aniqlovchi
MOOS shkalasi
Tabiiy toshlami tanlashda yedirilishga, muzlashga chidamliligiga 
va mustahkamligiga katta e ’tibor beriladi.
Tabiiy toshlaming yemirilishi uning tuzilishida qatlamlanish, 
darzlar hosil bo‘lishi va dog‘lar paydo bo‘lishi bilan aniqlanadi. 
Pardozbop toshlaming yemirilishiga, asosan, beshta omil — namlik, 
oltingugurth gaz, kislotali gaz, harorat va biologik muhit sabab 
b olishi mumkin. Agar toshlar karbonat jinsidan tayyorlangan 
boisa, ular biologik muhit ta ’sida, ya’ni turli bakteriyalar toshning 
g‘ovaklarida paydo bo‘hshi natijasida yuza fakturasini, o‘lchamlarini 
va shaklini o‘zgartirishi mumkin.
Pardozbop tabiiy qoplama tosh plitalari, asosan, sementli 
qorishmalarda yopishtiriladi. M a’lumki, zamonaviy texnologiya- 
larda tabiiy toshdan kesib olingan pardozbop phtalaming qalinligi
6—10 mm ni tashkil etadi. Agar pardozbop plitaning qalinligi 20 
mm dan katta boisa, ulami yopishtirishda turli chirimaydigan 
mahkamlovchi uskunalardan foydalaniladi.
Muhit va yer osti suvlari tarkibida har xil moddalar — karbonat 
angidrid, sulfatlar, organik birikmalar bor. Agar tog‘ jinslariga 
shu moddalar ta ’sir etsa, uning tarkibi asta-sekin o‘zgara boradi 
va murakkab fîzik-kimyoviy jarayonlar ro£y beradi. Jinsdagi oksid- 
lanish, karbonizatsiyalanish kabi jarayonlar uning kimyoviy buzi- 
lishini tezlashtiradi.
Bino va inshootlami qurishda ishlatilgan tabiiy tosh ashyolarini 
yemirilishdan va fîzik-kimyoviy jarayonlar ta ’sirida buzilishidan 
saqlashning quyidagi usullari keng qo‘llaniladi:
170

---

!
—
sirti silliqlangan va pardozlangan toshlarni ishlatish;
— tosh sirtida yomg‘ir va qor suvlarining ushlanib qolishiga 
yo‘l qo‘ymaslik;
— tosh sirtiga kimyoviy usullar bilan ishlov berish va hokazo.
Kimyoviy usullar bilan ishlov berishda tabiiy toshning sirti
kimyoviy moddalar bilan shimdiriladi. Modda toshdagi minerallar 
bilan birikib, tosh sirtidagi g‘ovaklarni to ‘ldiradi. Natijada, 
ashyoning mustahkamhgi, muzlashga hamda kimyoviy eritmalar 
ta’siriga chidamhhgi ortadi va suv shimuvchanligi kamayadi.
Tabiiy pardozbop tog‘ jinslaridan zinapoya, pol yoki maydon 
yuzaladni qoplashda ulaming ishqalanishga mustahkamhgiga qarab 
tanlanadi. Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha pardozbop tog‘ jinslari besh 
guruhga bo‘linadi (ya’ni 1 min odam 1 yilda tosh bo‘ylab yurganda 
uning yuza qatlamining yedirilish o‘lchami bilan ifodalanadi):