Ashyoshunosligi

Tabiiy tog‘ jinslarini siqilishga sinash sxemasi
qoliplashga yaroqli bo‘ladigan plastik qorishma hosil bo‘ladi va 
undan asbestsement buyumlari ishlanadi.
Shuningdek, tabiiy tosh ashyolarining siqilishdagi mustah- 
kamlik chegarasini aniqlashda Duggal S.K. tajribalariga ko‘ra 
diametri 50 mm balandligi 500 mm li silindmi tog‘ jinsini parmalab 
olinadi, keyin 3 kun 30°C haroratda saqlab, termostatda 105°C 
da turg'un og‘irlikka qadar quritiladi. 
8.7-rasmdagi
sxemaga binoan 
gidravlik zichlagichda siqilishga sinaladi.
Sinash natijasida aniqlangan mustahkamlik chegarasi ko‘r- 
satgicliini 15% ga ko‘rinmaydigan nuqsonlar hisobiga kamaytirilgan 
tniqdori tabiiy toshning haqiqiy mustahkamhgini ifodalaydi.
8.5. Rangii pardozbop tog‘ jinslarini lanlash
va ularning asosiy xossalari
Barcha mineral va tog‘ jinslari qurilishda, pardozlashda va 
qurilish ashyolari olishda ishlatiladigan turlarga ajratiladi. Jumladan:
— sinfi, hosil bo‘lish sharoitiga bogMiq ravishda guruhlari 
aniqlanadi (masalan, granit: otilib chiqqan chuqurlikdagi massiv);
— kimyoviv tarkibi va formulasi yoziladi (masalan, kvars 
minerali uchun — S i02);
— jins hosil qiluvehi mineral turlari aniqlanadi va kimyoviy 
form ulasi yoziladi (m asalan, o h aktosh-ohaktosh shpati — 
CaCO,).
167

---

Zichligi
yuqori bo‘lgan yaxlit tabiiy tosh ashyolarining (granit, 
diabaz, marmar va boshqalar) zichligi 2500—3100 kg/m3 ga teng 
bo‘lsa, g‘ovak ashyolarni (trepel, bo‘r va chig‘anoq ohaktosh, 
pemza, tuf) zichhgi 500—1700 kg/m3 ga teng.
Qurilishbop tosh ashyolarining issiqlik o ‘tkazuvchanligi ular- 
ning zichligiga bogliq. Og‘ix tosh ashyolarining issiqhk o‘tkazuv- 
chanlik koeffitsiyenti 2,5—3,0; g‘ovakli va serg‘ovak ashyolaming 
issiqlik o‘tkazuvehanlik koeffitsiyenti esa 0,2—0,6 Vt/m°C gacha 
bo‘lishi mumkin.
Elektr o‘tkazuvchanlik xususiyati tosh ashyolari zichligiga va 
suv shimuvchanligiga bog‘liq. Tabiiy toshlardan dielektrik ashyolar 
sifatida, asosan, marmar va slaneslar isblatiladi.
Tosh ashyolar muzlashga chidamliligi bo‘yieha quyidagi 
markalarga bo'linadi (siklda): 10, 15, 35, 100, 150, 200.
Tog‘ jinslarining xilma-xilliligini ularning teksturasi, fakturasi 
va fizik-mexanik xossalari bo‘yicha bilish mumkin. Agar tabiiy 
tosh zararli muhitda yoki yerto‘lalarda ishlatilsa, uning yemirilishga 
chidamliligiga qarab tanlash kerak. Masalan, tosh atmosfera yoki 
mexanik kuchlar ta’sirida ishlatilsa, uning zichligi 2500 kg/m3 dan 
kam bo‘lmasligi lozim. Bunday holatlarda granit, siyenit, gabbro, 
labradoritni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Ohaktosh turidagi jinslar 
nam va suv ta’sirida o'zlarining bezakh sifatini tezda yo‘qotadi, 
rangini o‘zgartiradi, yuzasida har xil dog‘lar hosil boladi.
Bino va inshootlarning sokol qismini pardozlashda ishlatiladigan 
tabiiy toshlarning qalinligi 40—60 mm bo‘lishi kerak. Devor 
yuzasini qoplashda ishlatiladigan tabiiy toshlarning qalinligi 
8, 10, 20 va 40 mm boMadi. Bunda, asosan, tabiiy toshlardan — 
ohaktosh, marmar, travertin, dolomit va shu kabilar ishlatiladi.