Аштархонийлар даврида бухоро хонлигида ижтимоий-иқтисодий ҳаёт

АШТАРХОНИЙЛАР ДАВРИДА БУХОРО ХОНЛИГИДА ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ҲАЁТ (14-мавзу)
РЕЖА:
1. Бухоро хонлигининг маъмурий тузилиши ва ижтимоий тузим.
2. Аштархонийлар даврида Бухоро хонлигининг марказий ва маҳаллий бошқарув тизими.
3. Аштархонийлар даврида ҳарбий соҳа ва суд ишлари
4. Аштархонийлар даврида солиқлар ва солиқ тизими
5. Аштархонийлар даврида ер эгалиги, қишлоқ хўжалиги.
6. Аштархонийлар даврида ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ муносабатлари.

Т/Р	Муаллифи	Асар номи	Нашр йили ва тили	бетлари
1	Муҳаммад Юсуф Мунший	Тарихи Муқимхоний (Мукимханский история)	Т., 2010. Рус.	77-106
2	Абдураҳмон Толеъ	Абулфайзхон тарихи (История Абулфайзнана)	Т., 2009. Рус.	23-88

АСОСИЙ МАНБАЛАР

3	Муҳаммад Амин Бухорий	Убайдулланома	Т., 1975. Рус.	44-88
4	Абдулазим Сомий	Манғит султонлари тарихи	Т., Шарқ юлдузи.1962.	3-4 сон.

Т/Р-	Муаллифи	Асар номи	Нашр йили ва тили	Тавсия этилган бети
1	Аҳмедов Б.	Тарихдан сабоқлар	Т.: Ўқитувчи, 1994. ўзбек	223-243.
2	Зиё Азамат	Ўзбек давлатчилиги тарихи	Т: Шарқ, 2001. ўзбек	269-280.
3	Муаллифлар жамоаси	История Узбекистана (XVI – первая половина XIX в.)	Т.: Фан, 2012. рус	45-70.
4	Алексеев А.К.	Политическая история Тукай-тимуридов	Санкт-Петербург, 2006	93-132.
5	Муаллифлар жамоаси	Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 3-жилд XVI–XIX асрлар	Т.: Фан ва технология	41-55

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР:

Т/Р-	Муаллифи	Асар номи	Нашр йили ва тили	Тавсия этилган бети
6	Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н.	Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти	Т.: Академия, 2000. ўзбек	173-190.
7	Сагдуллаев А., Мавлонов Ў.	Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи	Т.: Академия, 2000. ўзбек	114-124
8	Семенов A. А.	Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре	СОВЕТСКОЕ ВОСТОКОВЕДЕНИЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО АКАДЕМИИ НАУК СССР. МОСКВА. 1948. Рус.	137-155

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР:
МАРКАЗИЙ ОСИЁ

• Аштрахонийлар даврига келиб Бухоро хонлиги ҳудудлари кескин қисқариб кетди.



• XVIII аср бошларига оид манбаларда хонликка бўйсунувчи олтита вилоят:

Бухоро, Самарқанд,
Сагараж, Ўратепа,
Шаҳрисабзм Хузор

• Имомқулихон ҳукмронлиги даврида Ҳисор, Туркистон, Фарғона ва Балх вилоятлари вақтинчалик қайта бирлаштирилган бўлсада, Абулфайзхон даврига келиб Хива (вилояти) ва Қўқон хонликлари алоҳида давлат эди.

Ижтимоий табақалар

Бу даврда Шайбонийлар даврларидек ижтимоий табақалар сақланиб қолган.

• 1.Олий табака- xон ва йирик сарой амалдорлари.
• 2. Уламолар ва бошқа диний амалдорлар (айниқса Жўйбор xўжалари).
• 3. Раият - солиқ тўловчилар.
• 4. Қуллар (Сарой xизматидаги қуллар, xоннинг шаxсий қўриқчилари).

Давлат бошқаруви

•  Давлат бошқаруви икки босқичли бўлиб - марказий ва маҳаллий бошқарув тизимига эга бўлган.
• Марказий бошқарув xон саройи амалдорлари қўлида бўлиб, аштарxонийлар даврида “оталиқ” мансабига эга шаxс катта мавқега эга эди.
• Бу даврда сарой амалдорлари худди шайбонийлар давридагидек эди. Оталиқдан ташқари девонбеги, парвоначи, мушриф, xазиначи ва бошқа сарой амалдорлари давлат бошқарувида катта аҳамиятга эга эдилар.

Бухоро хонлигида марказий ва маҳаллий бошқарув тизими
Хон
Марказий бошқарув
Ҳарбий – маъмурий амалдорлар
Сарой амалдорлари
Олий диний-маъмурий амалдорлар
Нуён
Туғбеги
Тавочи
Жевачи
Қутвол
Доруға
Қурчибоши
Мингбоши
Қози аскар
Қози муфти
Чуҳра боши
Кўкалдош
Оталиқ
Нақиб
Парвоначи
Девонбеги
Вазир
Мушриф
Хазиначи
Шиғовул
Шайх ул ислом
Қози калон
Аълам
Муфти
Раис (Муҳтасиб)
Даргоҳ
Девонлар
Девонбеги
Кенгаш
Маҳаллий бошқарув тизими
Вилоят ҳокими
Қўшин бошлиғи
Диний бошқарув
Солиқ йиғувчи амалдорлар
Қози
муфти
раис
Мавзе бошлиғи
Туман ҳокими

Маҳаллий бошқарув

• Буxоро xонлиги маъмурий жиҳатдан вилоятларга, вилоятлар туманларга, туманлар эса касаба, мавзеларга бўлиниб бошқарилган. Вилоят ҳокими xон томонидан тайинланган.
• Маҳаллий бошқарувнинг энг қуйи бўғини қишлоқ жамоалари бўлиб, уни оқсақол томонидан бошқарилган.

Қўшин тузилиши, ҳарбий иш

• Қўшин тузилиши, жанг олиб бориш услубида шайбонийлар даврига хос ҳарбий тартиб-қоидалар сақланиб қолинди.
• Лекин ўз самарадорлигини тобора йўқотиб бораётган бу ўрта аср ҳарбий жанг тартибларини ҳам аштархонийлар қўшини етарли ўзлаштира олмаган:
• Мамлакатдаги ички низоларга, сепаратик кучларга, ташқи душманлар ҳужумига тўсиқ қўя оладиган доимий қудратли ҳарбий қўшиннинг барпо этилмаганлиги;
• қўшин таркибига урушлар пайтида оддий фуқароларнинг кенг жалб этилиши;
• уюшган марказий ҳарбий қўмондонликнинг йўқлиги ва бошқа сиёсий-иқтисодий сабаблар туфайли Аштархонийлар даврида Бухоро хонлиги ҳарбий жиҳатдан ўта заифлашиб кетди.

Солиқ тизими

• Бухоро хонлигида шайбонийлардан кейин давлат тепасига келган аштархонийлар даврида ҳам мамлакатни, давлат хазинасини бойитиш учун солиқларнинг тури ва миқдори оширилган.
• Жумладан, хирож, ихрожот, бож каби солиқлар қаторида ҳар хил кичик ва катта солиқлар ҳам бўлган.
• Айниқса, Субҳониқулихон тахтга келганида солиқларнинг тури кўпайди. Унинг даврида етти йиллик солиқларни олдиндан, бир йилда йиғиш бўйича махсус фармон эълон қилинди.
• Аҳоли солиқ тўлашдан ташқари мамлакатда уюштириладиган турли тадбирларга, мажбурий ишларга жалб қилинган, қўшимча жарималар ҳам солинган.
• Уруш ҳаракатлари даврида асосан ўтроқ аҳолидан ошлиғ (озиқ-овқат) солиғи ундирилган. Бу солиқ доимий бўлмаса-да, ҳаракатдаги қўшинни сақлаш, уни озиқ-овқат билан, отларини ем-хашак билан таъминлаш мақса­дида пул ёки маҳсулот шаклида йиғилган.
• Шунингдек, қўшин таъминоти учун “тағор” деб аталувчи озиқ-овқат, “ғаллот” деб аталган маҳсулот солиғи ҳам ундирилган. Озиқ-овқат солиқларининг миқдори қатъий белгиланмаган бўлиб, уларнинг миқдорини ҳукмдорларнинг ўзлари қўшин эҳтиёжидан келиб чиқиб белгилаганлар.

Аштархонийлар даврида ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ муносабатлари

• XVII-XVIII асрнинг баъзи йилларида Андижон Фарғонанинг маркази бўлган бўлса, айрим пайтларда бу вазифани Аxси шаҳри бажарган. Бу даврда Қарши, Шаҳрисабз, Термиз, Жиззаx, Xўжанд, Xоразмдаги шаҳарлар кейинроқ, Қўқон каби кўплаб йирик шаҳарлар мавжуд бўлган бўлсада, айирмачи кучлар ҳукмронлиги шароитида шаҳарлар ўртасида савдо-иқтисодий алоқалар суст эди.
• Мамлакатнинг ҳунармандчилик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжи асосан маҳаллий ҳунармандлар маҳсулотлари ҳисобига қондириларди. Бу даврда тўқимачилик ва у билан боғлиқ ҳунармандчилик турлари (ип йигириш, газламалар тайёрлаш, кийимлар тикиш ва бошқалар) ривожланишда давом этади.
• Самарқанд ва Буxородаги ҳунармандчилик аҳолисининг катта қисми мато билан шуғулланувчи кичик ишлаб чиқарувчилар бўлган. Мамлакатнинг бошқа шаҳарларида ҳам турли-туман матолар тайёрланган.
• Самарқанд, Буxоро, Қарши, Шаҳрисабз каби шаҳарлар ва уларнинг атрофларидаги йирик қишлоқлар олача, бўз, чит, дуxоба каби матолар билан шуҳрат қозонган.