Ashirbaeva n omon muxtor romanlarida shakliy-uslubiy izlanishlar

chaqaga  arzimaydir»  deb  baholaydi.  Mavjud  illatlarni  inson  tabiatidagi 

shaytoniy kuchlar tadqiqi bilan uyg‘unlashtirib, tasvirlab berishga harakat qiladi. 

Bu  holatni  «Ming  bir  qiyofa»  romanida  ham  kuzatamiz.  Har  ikkala  asar  janr 

e’tibori  bilan  farqlansa-da,  ularda  ko‘tarilgan  muammolar  ijtimoiy-tarixiy 

taraqqiyotning  aynan  shu  bosqichigagina  taalluqli  emasligi,    inson  zoti  mavjud 

bo‘lgan  barcha  makon  va  zamonlarga  tegishli  ko‘pdan-ko‘p  jihatlarni  o‘zida 

mujassamlashtirishi  bejiz  emas.  Mazkur  jihat,  bizningcha,  umuminsoniy 

mavzularning qamrab olinishi, xalq ideallarining ifodasi bilan bog‘liq. Ezgulik, 

insof, adolat, shaxs erki singari masalalarning hokimiyat uchun kurash yo‘lidagi 

chirkin  vositalarga  zid  qo‘yilishi  bilan  izohlanadi.  SHubhasiz,  bu  o‘rinda 

---

 

 

48 

O.Muxtorning  Fitrat  ijodini  teran  o‘rgangani,  natijada  muayyan  darajada 

ta’sirlangani, hatto unga bag‘ishlab «Aflotun» nomli maxsus roman yozgani kabi 

faktorlarni  ham  chetlab  o‘ta  olmaymiz.  Qolaversa,    XX  asrning  boshlari  va 

nihoyaga  yaqini  ma’naviy-ruhiy  jihatdan  ko‘p  mushtarakliklarga  ega. 

Mustaqillik  va  milliy  mafkura  nuqtai  nazaridan  Fitrat  ijodining  zamondosh 

adiblarga  ta’sir  etishi,  yangi  shakliy-uslubiy  izlanishlarga  ilhomlantirishi  XXI 

asr  adabiyotida  ham  porloq  sahifalar  ochilishiga  muayyan  darajada  turtki 

bo‘ladi. 

«Ming  bir  qiyofa»  romanidagi  zolim  Rahim  Ikkinchida  iroda  bo‘shligi, 

qo‘rqoqlik,  vahimalar  iskanjasida  qolish,  nomardlik  xususiyatlari  bo‘rtib 

ko‘rinadi. Taxtni asrab qolishdan ko‘ra muhimroq narsaga aql-farosati etmagan 

shoh  qalbidagi  hadiksirash  uni  qasos  sari  etaklaydi.  Bir  guruh  mansabparast 

kimsalar  muqarrar  fojiaga  zamin  hozirlaydilar:  «Olimlar  itning  orqa  oyog‘i 

bo‘lgilari  kelmadi»  (144-bet),  «..ba’zan  shoirlardan  ahmoq  xalq  bo‘lmaydi. 

Ular  hech  tap  tortmay,  faqat  Xudoga  tegishli  sifatlarni  ham  Rahim  Ikkinchiga 

taqashga  tushishdi»,  «…  karnaychilar  uning  qasri-saroyi  eshigiga  kelib,  bir-

birlarini  turtishgancha,  har  kim  o‘z  karnayining  ovozi  ko‘proq  eshitilishiga 

harakat  qilardi»  (145-bet).  Bunday  shon-shuhrat  hatto  shohning  ham  joniga 

tegib,  «bizdan  aqlli  odam  bo‘lmasligi  kerak»  (145-bet)  istiholasida  Mulla 

G‘ulomning  ham  bahridan  o‘tadi.  Taassufki,  bunday  o‘rinlarda  muallifning 

bevosita  bayoni  axborot  tarzidagina  beriladi.  Obrazlar  ruhiyati  esa  teran 

ochilmay qoladi. 

Garchand  iste’dod  va  tafakkurini  to‘g‘ri  yo‘naltira  olmagan  bo‘lsa  ham, 

Mulla  G‘ulom  to‘qigan  afsona-latifalar  katta  kuch-qudratga  aylanadi.  SHu 

ma’noda  Nasriddin  bilan  bog‘liq  sarguzashtlar  ta’sir  kuchi  xalqona  mazmuni 

nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi: 

-

 

Eshagingiz  bir  joyga  borib,  qozi  bo‘lmaganmikin?  –  hazillashdi 

o‘zini Mo‘lton deb tanishtirgan yigit. 

-

 

Ehtimol,  shundaydir,  Mo‘lton  aka,  -  kuldi  Nasriddin  ham.  –

Odamlar  gaplashayotganda,  qulog‘ini  dikkaytirib,  eshitib  turadigan  odati 

---

 

 

49 

bor edi. (151-bet). 

Qahramonlarning  hazil  va  kulgulari  tagida  teran  xalqona  ma’no  mujassam 

bo‘lib,  Afandi  latifalaridan  samarali  foydalanish  orqali  bunga  erishilgan. 

O.Muxtorning  bunday  o‘rinlarni  «chinakam  latifa»  deyishi  bejiz  emas.  Rahim 

Ikkinchini  eshak  bilan  tenglashtirgan  Nasriddin  jasorati  va  mardligi, 

to‘g‘riso‘zligi  va  shakkokligi  aslida  latifalar  mehvariga  singib  ketgan.  Ularni 

romanga  hazm  qildirib  yuborish  purma’nolikni  yuzaga  chiqarmoqda. 

O.Muxtorning  yaxshilik  va  yomonlik  kurashida  umuminsoniy  muammolarni 

o‘ziga xos ifodalashga erishishini ta’minlamoqda. 

Darhaqiqat,  zolim  shohda qo‘l ostidagilarning  manfaatlarini himoya  qilish 

mas’uliyati  bo‘lmaydi.  U  kishilarning  erki,  xohish-irodalarini  cheklab  qo‘yadi. 

Ma’naviy  fazilatlardan  yiroq  bo‘lgan  beshafqat  shohdagi  irodasizlik  kayfiyati 

o‘zaro ishonchsizlik tuyg‘usini keltirib chiqaradi. Zolimlik uni siyosiy qudratdan 

mahrum  etadi.  Davlatni  boshqarishga  nomunosib  bo‘lgan  kishining  qo‘lidagi 

hokimiyat 

faqat 

izzattalab 

kishilarning 

manfaatlariga 

xizmat 

qilib, 

xushomadgo‘ylar  va  safsatabozlarni  yuzaga  chiqaradi.  Bunday  hokimiyat  esa 

parchalanishga  mahkumdir.  Romandan  kelib  chiquvchi  bunday  xulosalar 

mustaqil  O‘zbekiston  tanlagan  ijtimoiy  adolat  va  demokratiya  tamoyillari 

naqadar to‘g‘riligini yana bir bor tasdiqlashga xizmat qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

50