|
kimdir chiqib, aytib turarkan. Aytyapmiz!
-
Bir kuni qoq o‘rtasida uzilib qolmaydimi?
-
Bo‘lishi mumkin,- dedi G‘ulomjon ko‘zlarining tub-tubi qandaydir yilt
etib.- Avvaldan noma’qulning nonini eb, qo‘lingga soz oldingmi, uzilgunicha
aytaverasan-da!»(148-bet)
Bu haqiqatni anglamoq uchun Nasriddin talay sinov manzillarini kezadi.
Muhimi, u G‘ulomjonga o‘xshab «soz uzilguncha» qo‘shiq aytavermaydi.
Tezda shaharni tark etishga ahd qiladi. O‘z qishlog‘i, oddiy va pokdil odamlar
mehrini, ota-ona bag‘rini sog‘inadi. Vijdon amriga zid borib dunyo
yolg‘onlariga jo‘rovoz bo‘lishdan ko‘ra, o‘z birodarlariga jabr-zulm qilgan
kishidan yiroqroq yurishni ma’qul topadi. Bu yo‘lda o‘zini mardona va mag‘rur
tutib ezgulikni himoya qiladi. Demak, Nasriddin yoki G‘ulomjonning Rahim
Ikkinchi fuqaroparvar va saxovatpeshaligi, ziyrak va donishmandligi, rahmdil va
mehribonligi haqidagi afsona-latifalari O.Muxtorga shoh atrofidagi olimu
shoirning maqtov va nazmbozligi, xonandayu sozandaning «karnaychi»ligi,
hunarmandning yaltoqiligi haddan oshganini fosh etish uchun vosita vazifasini
bajaradi. Muqimiy ta’biri bilan aytganda, «turfa sulloh bachchag‘ar»larga
nisbatan achchiq kesatiq bayoniga imkon yaratadi.
Nasriddin kezgan manzillarda uning nigohi bilan real hayot manzaralarini
ko‘z o‘ngimizda gavdalantirar ekan, qahramon beixtiyor oddiy xalqning
vijdoniga aylangan, bir qarashda sodda, samimiy, mehnatkash, ertadan umidvor,
ishonuvchan, jaydari bir odam sifatida ko‘zga tashlanadi. Uning qalbidagi
ishonch o‘rnini asta-asta ishtiboh, keyinchalik esa nafrat egallaydi. Bu alam va
nafrat esa istehzoga aylanadi. Hayot mantig‘i va odamzod taqdiri mohiyatini
anglagan oddiy xalqning ming yillik qismatiga shunchaki achinib qo‘ya
qolmaydi. CHunki Nasriddin - baribir Nasriddin-da! Uning nomiga bekordan-
43
bekorga « Afandi» epiteti qo‘shilgan emas. Demak, Nasriddinda keskin rad
qiluvchilik sifatining bo‘lishi tabiiy. Aksar ertak-latifalarda u shoh bilan yuzma-
yuz bo‘lishi kerak:
«Nasriddin qasri-saroyga yo‘naldi.
Sarkarda-beklar uni orqasidan sekin turtib, salomxonaga kiritib
yuborishdi.
Rahim Ikkinchi taxtda boshini egib, poshnali etigi bilan negadir er chizib
o‘tirardi.
Nasriddinni ko‘rib o‘rnidan irg‘ib turganicha, nima uchundir xonada
yugura boshladi.
Bu, o‘zi-ko‘zlari ichga botgan oriq-ozg‘in, pitirak bir odam… badbashara
bir maxluq ekan.
CHayon chaqqandek, bir oz yugurib-tipirchilagach, Nasriddinga imo
qilib, buni kim bu yoqqa kiritdi, yo‘qot, deb telbaga o‘xshab baqirishga tushdi.
Keyin, Nasriddinga tikilganicha, baqirdi:
-
Nega kirding bu yoqqa? Yo‘qol!... Nasriddin sodda, osoyishta kuldi…
Nasriddin nomi bilan minglab latifalar yaratilgan! Biroq o‘sha kuni unga
tegishli chinakam birinchi latifa to‘qildi.
- Ko‘p baqiraverma, shoh, -dedi Nasriddin. – Mening eshagim yo‘qolgan edi.
SHu erda emasmikan, deb kirgan edim…» (158-159-betlar)
Aytar so‘zini aytib, shoh oldida ham o‘zini osoyishta tuta bilgan Nasriddin
chinakam ma’noda xalq qahramoni «Tirik kulgi» va abadiy haqiqat, adolat
ramziga aylanadi. Jur’atli va mard Nasriddinning o‘z vaqtida jafokash xalq
ichiga qaytishida ham folklorga xos ruh ifodasini topadi.
Rahim Ikkinchini tabiiy pitirak-serharakatligi emas, balki haq so‘zning
qudrati, Nasriddinning jur’ati va shiddati talvasaga tushirib, tipirchilatadi. Uning
xuddi «chayon chaqqandek», yohud «telbaga o‘xshab» qolishi shundan.
Nasriddinga kuch bag‘ishlagan narsa esa vijdon amri va haqiqatga sadoqat edi.
Nasriddin kezgan qishloqlar: G‘altak, SHo‘ra, Kal-Bek, Qonli, Qoraqozon,
shaharning Kultepa kabi hech qanday or qilinmay nomlanishida kitobxon etini
44
seskantirar darajada g‘ariblik mujassam. Ular qaysi makonda va qaysi zamonda
bo‘lgan? O.Muxtor uchun aniq zamon va makondan ko‘ra masalaning ma’no-
mohiyati ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Zukko kitobxonning ko‘z o‘ngida
romandagi g‘arib qishloqlarga qo‘yilgan nomlar tagiga yashiringan zalvorli fikr
namoyon bo‘ladi. Bu loyshuvoq va pastak uylarning bir-birining pinjiga
tiqilgandek ko‘rinishi, ojiz va notavon, qo‘rqib-pisib qolgan, og‘ir mehnat ostida
ezilgan, och-yupun bo‘lsa-da irodasi bukilmagan «gulday bolalar»,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
