Асарнинг бошида муқаддимага ўхшаш нарса, аммо ҳикматлар билан берилади. Айтайлик, муҳтожнинг

Абдуллоҳнинг болалиги 
Абдуллоҳ бошқалардек ўйинқароқ эмасди дейдиганлар адашади. У жуда 
ўйинқароқ эди, аммо болалигидан ўша ўйинқароқлигини ақл эгаллаганди. Бир 
куни ўртоқлари ўйнаб келиб, “Кетдик ташқарига от ўйин ўйнаймиз”, деди. 
Абдуллоҳ уларга ҳатто ақлини таниган инсонлар, улардан ўтиб олимлар ҳам 
ҳайрон қоладиган гап айтди. “Аллоҳ мени ўйин кулгу учун яратмаган”... 
У ота-онасига ҳақиқий ёрдамчи. Ишлардан ортиб, жанг санъати билан 
шуғулланади. От миниш ва камондан отишни ўрганади. 
Жуда қизиқувчанлигидан кўп хато қилади. Отаси унга қаттиқ таъқиқ 
қўймайди, чунки ортиқча танбеҳ ва таъқиқ болани бетарбия қилиб қўяди. 
Отасининг тарбиядаги ажойиб услубини у сўнги нафасигача гапириб юрди. 
У Қуръон ёдлашдаги отасининг услубини кўп эслайди. От мининш, 
камондан ўқ узиш, қиличбозлик, жанг санъатига қаттиқ қизиққани учун отаси 
айни шунга мос услуб топган. Агар бир бет ёдласа, жанг санъатига, икки бет 
ёдласа от миниш, уч бет учун ўқ отиш, тўрт бет учун қиличбозлик, беш бет 
мусобақага рухсат, олти бет учун сувда сузиш мукофоти. Абдуллоҳ жон дили 
билан ёдлашга берилган. Отасини қойил қилиш учун баъзан ўн, ўн беш бетлаб ёд 
олган. Шу тариқа қисқа муддатда Аллоҳнинг Каломини қалбига жойлаган. Отаси 
ҳеч замон мукофотни бермай қолмаган. 
У ҳали еттига тўлмасдан отаси савдо сирларини ўргата бошлаган. Узум, 
майиз сотиш, катта савдогарлардан улгуржи сотиб олиб, доналаб сотиш, уйга 

---

бозор қилиш каби илмларни у анча эрта олган. Отасининг ишларини диққат 
билан кузатган.
Илмий йиғин, савдо мажлисларида бўлганида араб тилини билиш жуда 
муҳим эканини отаси унга тушунтирган. У араб тилини жуда тез ўзлаштиргани 
учун отаси унга от совға қилган. Кейин мадрасага дарсга қатнай бошлаган. 
Оддий танишликдан қиёмат дўстликкача 
Мен Абдуллоҳ билан ҳадис ўрганаётганда танишганман. Ҳеч эсимдан 
чиқмайди, у кўпчилик олдида мени ҳимоя қилганди. Хатим чиройли бўлгани 
учун, негадир китоб кўчиргим келаверар, баъзан дарс тайёрлашга вақтим етмай 
қоларди. Бир куни ҳадисдан дарс қилмаганим учун устозим қаттиқ жазолади. 
Бошқа болалар мен билан гаплашмай қўйди. У пайтларда дарс қилмайдиган бола 
билан бошқалар гаплашмасди. У билан гаплашган бола зехни пасайиб кетишидан 
қўрқарди. Аммо, Абдуллоҳ ундай қилмади. У мен билан гаплашди. Ёш бўлсакда 
( 6 ёш эдик) ўзимизча ўртоқлашдик. Мени хайрон қолдирадигани, унинг 
қорилиги, юзлаб ҳадисларни ёд билиши эмас, ғайрати, шижоати ва ўта кучли 
хотираси эди. Бирор нарсани бир эшитишда, китобларни бир ўқишда ёд оларди. 
Оддий мисол. Бир куни масжид олдидан ўтиб кетаётганимизда имом узун дуо 
қилиб, саловат айтди, бир неча оят Қуръондан ўқиди. У менга “мен тўлиқ ёдлаб 
олдим”, деди. Ишонмадим. Унинг гапларини ўша атрофдагилар эшитибди. Улар 
ундан ёдлаганини айтиб беришини сўради. У имом қандай айтган бўлса, ўшандай 
қайтариб айтиб берди... 
Ордан бир ой ўтиб, у билан жуда қалин бўлиб кетдик. У менинг ёзишни 
яхши кўришимни билгач, ёзиладиган дарсларини менга берди. Мен ўз навбатида 
ундан устоз айтганларини ўзидек қайта эшитаман. Шундай қилиб у билан 
дўстлашиб кетдик. У таъсирланиб кўп ривоятлар, ҳадислар айтиб беради, мен 
эринмасдан ёзиб олардим. Ана шундан унинг энг яқин дўсти ва китобдорига 
айлана бошладим. Тез орада тенгдошларимиздан илмда ўзиб кета бошладик. Бир 
куни устоз бизни бошқа устозга жўнатди. Шундан илм излаб йўлга тушдик. 
Аввалига Марв (Хоразм) ни айланиб тахсил олдик. Унинг ғайрати ва шижоати 
борган сари ортиб борди. Дарсдан бўш вақтларимиз жанг санъати, сувда сузиш 
билан шуғулланардик. У жанг қилишда ҳам тезда кўпчиликдан ўзиб кетди. 
Қиличлашиш, от устида камондан нишонни беҳато уриш, сувда сузишда унга 
тенг келадигани кам эди. Улғайгани сари ҳар томонлама етилиб бораверди. У 
Қуръон тафсири, ҳадис шархи, турли масалалар баёнида Марвдагилардан 
олдинга ўтиб кетди. Бир куни менга “Абдусалом устозларим менга илм олиш 
учун Ироққа боришим кераклигини айтди. Сен билан бирга кетишни истайман.
Чунки сендек яқин дўст ва китобдорни қаердан ҳам топардим”, деди. Табиийки 

---

мен бирдан жавоб беролмадим. Ота – онамдан сўрашим керак эди. Уйга келиб 
улардан рухсат сўрадим. Отам ҳеч иккиланмай