Мустақил таълим мавзу: сузишда чўкаётган одамга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш

МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ


МАВЗУ: СУЗИШДА ЧЎКАЁТГАН ОДАМГА БИРИНЧИ ТИББИЙ ЁРДАМ КЎРСАТИШ





Тайёрлади: ИЛЁСОВ БАХРОМ


Текширди: _______________________
Сувнинг ҳарорати паст бўлганда ёки сузаётган одам чарчаганида унинг болдир, сон мушакларида ёки бармоқларида томир тортишиб қолиши мумкин. Болдир мушакларида томир тортишганда чалқанча сузиб томир тортишиб қолган оёқни олдинга чўзиш ва унинг бармоқларини ўзига қаратиб тортиш тавсия этилади. Сон мушакларида томир тортишганда оёқни тизада куч билан букиш ёрдам беради, бунда оёқнинг тагини қўл билан соннинг ички томонига босиб туриш керак. Қўл бармоқлари ивишганда қўлни муштум қилган ҳолда сувдан чиқариб қаттиқ силкитиш керак.
Сузиб чарчаган одамга қуйидагича ёрдам кўрсатиш мумкин. Ёрдам кўрсатувчи одам чарчаган одамнинг олдинга чўзган қўлларининг билаклари тагига ўз елкаларини тутиши ва «брасс» усули билан сузиб уни ўзи билан олиб кетиши лозим (8-расм, а, б). Агар сузиб чарчаган одам ёрдам кўрсатувчи одам билан бир маромда оёғи билан суза олса, уни олиб чиқиш янада осонроқ бўлади. Сузиб чарчаган одамнинг қўллари ёрдам кўрсатаётган одамнинг елкаларидан сирпаниб тушиб кетмаслигини кузатиб туриш керак.

8-расм. Сузишдан чарчаган одамга ёрдам кўрсатиш:
а — чалқанча сузиб қутқариш;
б — олдига олиб қутқариш
Чўкаётган одамга орқасидан туриб ёрдам кўрсатиш керак, чунки умидсизлик ва қўрқув чўкаётган одамга куч беради ва у ёрдам бераётган одамга ёпишиб олиб уни ҳам чўктириши мумкин.
Агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамни барибир ушлаб олган бўлса, чуқур нафас олган холда сувнинг тагига шўнғиш керак. Бунда чўкаётган одам сувнинг устида қолиш учун ёрдам бераётган одамни қўйиб юборади.
Чўкаётган одам ушлаб олишидан қутулишнинг бир нечта усуллари мавжуд:
агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамнинг олд томонидан танасидан ёки бўйнидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан унинг белидан ушлаб туриб, бошқа қўлнинг кафти билан чўкаётганнинг даҳанига тиралиш, бурнини қисиш ва куч билан даҳанига итариш керак. Жуда бўлмаганда ёрдам кўрсатувчи шахс чўкаётган одамнинг қорнидан пасига тиззаси билан тиралиши ва ундан куч билан итарилиши лозим (9-расм);

9-расм. Чўкаётган одам олд томондан ушлаб олганида қутилиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчи бўйнининг орқа томонидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан чўкаётган одамнинг билагидан ушлаб олиш, иккинчи қўл билан эса шу қўлнинг тирсагидан итариб, чўкаётган одамнинг қўлини кескин ўзининг боши устидан ўтказиб юбориш ва қўлни бўшатмай туриб уни ўзига орқаси билан ўгириш ҳамда уни қирғоққа қараб судраш лозим (10-расм);

10-расм. Чўкаётган одам орқа томондан ушлаб олганида қутулиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг билакларидан ушлаб олган бўлса, қўлларни муштум қилиб куч билан ташқарига чиқиб кетишга ҳаракат қилиш керак ва шу билан бир вақтда оёқларни қоринга тортиб чўкаётган одамнинг кўксига тиралиш ва ундан итарилиш керак (11-расм);

11-расм. Чўкаётган одам қўл билакларидан ушлаб олганида қутилиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг оёқларидан ушлаб олган бўлса, ундан ўзини бўшатиш учун бир қўл билан бошини ўзига босиб туриб, иккинчи қўлда унинг даҳанидан ушлаб ўзига тескари қилиб буриш керак (12-расм).

12-расм. Чўкаётган одам оёқлардан ушлаб олганида қутулиш
Агар чўкаётган одам сув остига кириб кетган бўлса, унинг кетидан шўнғиш керак. Уни дарҳол топиб бўлмаса, бир неча марта параллел шўнғиш керак.
Агар чўкаётган одамнинг орқа томонидан сузиб келиш мумкин бўлмаса, унда энг яхшиси ундан бир неча метр берида шўнғиб, унинг ён томонидан сузиб келиш керак ва бир қўл билан унинг тиззасидан итариб, иккинчи қўл билан бошқа оёғидан ушлаш, силтаб ўзига тескари қаратиб олиш ва қирғоққа олиб чиқиш керак (13-расм).

13-расм. Чўкаётган одамни ўзига орқасини қилиб
Агар жабрланувчи сувнинг остида тепага қараб ётган бўлса, ёрдам берувчи одам шўнғиб унинг боши томонидан сузиб бориши керак, агар жабрланувчи пастга қараб ётган бўлса — унинг ёнига оёқ томонидан сузиб бориши керак. Иккала ҳолатда ҳам ёрдам берувчи одам жабрланувчини қўлтиғини тагидан ушлаб олиб, кўтариши ва сувнинг тубидан куч билан итарилиб чўккан одам билан сувнинг устига чиқиб олиши ва қирғоққа қараб сузиши керак.
Чўкаётган одамни бир неча усулда қирғоққа олиб чиқиш мумкин:
бошидан ушлаб (14-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамни чалқанча ҳолатга ўтказиши уни шу ҳолатда ушлаб туриб, юзини кафти билан (кафти билан қулоқларини беркитиб, катта бармоқлари билан лунжидан, кичкина бармоқлари билан эса паст жағидан) ушлаши ва сувнинг устидан ушлаб қирғоққа томон олиб бориши керак. Ёрдам бераётган одамнинг ўзи ҳам чалқанча сузиши лозим;

14-расм. Чўкаётган одамни бошидан ушлаб қутқариш
Қўлидан ушлаб (15-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, унинг тирсакларини орқасига ўтказиши ва уни ўзининг бағрига босиб эркин усулда сузиб қирғоққа олиб бориши керак;

15-расм. Чўкаётган одамни қўлидан ушлаб қутқариш
қўл остидан ушлаб (16-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, ўзининг ўнг (чап) қўлини тезлик билан унинг ўнг (чап) қўли остига ўтказиб олиши, чўкаётган одамнинг иккинчи қўлини тирсагидан тепароғидан ушлаши уни ўзининг бағрига босиб ёнбошлаб сузиб қирғоққа олиб бориши керак.

16-расм. Чўкаётган одамни қўлини остидан ушлаб қутқариш
а — кўкраги устидан;
б — орқа томонидан
Ҳушидан кетган одамни қирғоққа олиб чиқиш учун ёрдам бераётган одам ёнбошлаб сузиши ва жабрланувчини сочидан ёки ёқасидан тортиши керак.
Чўкаётган одамни ҳар қандай усуллар билан қирғоққа олиб чиқишда унинг оғзи ва бурни сувдан тепада бўлиши керак.
Чўкаётган одамни қайиқ ёрдамида қутқариш. Чўкаётган одамни қутқариш учун махсус буюмларсиз қайиқда сузиб борилганда, ўзи билан лангар, чўп, ёғоч ва ҳ. олиб бориш, агар чўкаётган ҳушини йўқотмаган бўлса уни чўкаётган одамга узатиш керак. Агар қайиқда одам битта ўзи бўлса, бу ҳолда у сувга сакрамагани маъқул, чунки бошқараолмайдиган қайиқни сув оқими олиб кетиши мумкин. Қайикни чўкаётган одамнинг олдига фақат ён тарафи билан эмас, балки олд ёки орқа учи билан олиб бориш керак. Чўкаётган одамни қайиққа ё олд ё орқа учидан олиш керак, чунки уни қайиқнинг ён томонидан олинадиган бўлса қайиқ ағдарилиб кетиши мумкин. Агар қайиқдаги ёрдам кўрсатувчи иккинчи одам, чўкаётган одамни қайиқдан туриб сувдан ушлаб кетиши мумкин бўлса, чўкаётган одамни қайиққа олмаса ҳам бўлади.

Чўкишга оид 90 фоиз ҳодиса сезилмасдан, шовқинсиз содир бўлади. Одамнинг чўкаётганини қандай аниқлаш ва тўғри чора кўриш мумкин?

Умуман олганда, чўкишнинг иккита кўриниши бор: сувдаги ўлим ва чўкишнинг ўзи.
Биринчи ҳолатда гап чўмилиш вақтида тўсатдан ўлиб қолиш ҳақида бормоқда. Масалан, юрак хуружи ёки инсульт. Бунда одам жуда тез сув остига кириб кетади, натижада қутқарувчилар вақтида сузиб боришга улгурмайди. Сув ҳароратидан келиб чиқиб, бундай вазиятда тирик қолиш имконияти 50 фоиз ҳам чиқмайди.
Иккинчи ҳолатда чўкиш кўпинча томир тортишиши, масалан, совқотиш натижасида юз беради. Одам сув юзасида қолишга уринади, жонҳолатда қўлларини ҳаракатлантиради ёки ёрдамга чақиради. Бироқ кучи тез тугаб қолиб, уни сув ўз қаърига тортади. Ўпкага сув тушиши жараёни тезлашади.

Чўкаётганни қандай билиш мумкин?

Одамнинг чўкаётганидан далолат берувчи бир қанча сигналлар бор:
Бош сувга кўмилган, оғзи эса сув сатҳида
Бош орқага ташланган, оғиз эса сув сатҳида
Кўзлар маъносиз, шишага ўхшайди, фокусни тўғрилай олмайди
Кўзлар юмилади
Одамнинг сочи юзи/кўзларини ёпади
Одам оёқларини қимирлатмайди
Гипервентиляция ёки оғир нафас олиши сезилади
Одам муайян йўналишга ҳаракат қилолмайди
Одам ёнига ағдарилишга беҳуда уринади
Одамнинг ҳаракати кўринмас зинадан кўтарилишга уринишни эслатади
Қандай чора кўриш керак?
Чўкаётган одамни кўрганда, мияга биринчи навбатда тезроқ ёрдам бериш учун унинг ёнига сузиб бориш келади. Бу ҳар доим ҳам тўғримас. Саросимага тушиб қолган чўкаётган одам қутқарувчини ҳам сув остига тортиб кетиши мумкин. Масалан, махсус чўмилиш жойларида чўкаётган одамни кўрганда аввало қутқарувчиларни чақириш, унга ўзини сувда тутиб туриши учун бирон нарса ташлаш (копток, шишириладиган матрас каби) керак бўлади. Кейин қутқарув қайиғида одамни қирғоққа чиқариш лозим.

Чўкишда биринчи ёрдам кўрсатиш ўпкани сунъий вентиляцияси ва юракни билвосита массаж қилишдан иборат бўлади.
Сунъий нафас олдириш иложи борича эртароқ, қирғоққа олиб чиқиш пайтидаёқ бажарилиши керак.

Биринчи ёрдам қуйидаги кетма-кетликда амалга оширилади:

1. Оғиз бўшлиғини ёт таначалардан халос этиш: бармоқни тоза сочиқ ёки бинт билан ўраб оғиз бўшлиғидан барча ёт нарсалар олиб ташланади. Жағ мускуллари спазми юз берса, бирор бир метал буюм ёки оғиз кенгайтирувчидан фойдаланилади.
2. Ўпкани сувдан халос этиш: нафас йўлларини кўпикдан тозалаш учун махсус отсослардан фойдаланилади. Улар бўлмаса жабрланувчини қутқарувчининг тиззасига қорнини пастга қаратиб ётқизилади ва кўкрак қафаси жадаллик билан босилади. Бир неча сониялар ичида сув кетмаса ўпкани сунъий вентиляцияси бажарилади.
3. Ўпкани сунъий вентиляцияси: чўккан одам ерга ётқизилиб, боши орқага ташланади. Қутқарувчи бир қўлини жабрланувчининг бўйнини орқасига қўйиб иккинчи қўлини пешонасига қўяди. Жабрланувчининг остки жағини олдига туртиб чиқадиган холатда қилиб оғзи очилади. Шундан сўнг қутқарувчи чуқур нафас олиб жаболанувчининг оғзи ёки бурни орқали хаво юборади. Бу холат жабрланувчида нафас харакатлари пайдо бўлганда хам, онгги ва нафас ритми тикланмагунча давом эттирилади.
4. Юракни билвосита массаж қилиш: жабрланувчининг юрак фаолияти кузатилмаса сунъий нафас билан бир вақтда бажарилади. Бунинг учун қутқарувчининг қўллари пациентнинг тўш суягига перпендикуляр равишда жойлаштирилиб, кескин турткилар кўринишида бир дақиқада 60-70 тагача босилади. Юрак массажини тўғри бажарилиши юрак қоринчаларидан қонни қон томирларга тушиши билан кечади. Агар қутқарувчи тез ёрдамни ёлғиз ўзи амалга ошираётган бўлса ўпкани сунъий вентиляцияси ва юракни массажини кетма-кет ўтказиши керак. Бунда бир марта нафас беришга юракни 4-5 марта массаж қилиш керак бўлади.

Реанимацион тадбирларни ўтказилишининг оптимал вақти инсонни қутқаргандан кейин 4-6 минут оралиқлари хисобланади. Музлаган сувда чўккан инсонларни реанимацион тадбирларини сувдан олиб чиқандан сўнг ярим соатгача олиб бориш мумкин. Тез ёрдам натижасида пациентнинг барча хаётий мухим аъзолари фаолияти тикланган тақдирда хам мажбурий равишда стационарга олиб бориш шарт хисобланади.
Нега болалар махсус шиширилган енгларда ҳам чўкишади?
Болалар сувда барқарор ҳолатни сақлай олмайди. Ағдарилиб кетиб, боши сув остига тушиб қолиши мумкин. Улар учун қуёшдан ҳимояловчи кремлар ҳам хатарли: шишириладиган енг қўлларидан сирпаниб чиқиб кетиши мумкин. Шунинг учун болалар доим, ҳатто саёз сувда ҳам, катталар кузатуви остида бўлиши зарур.

Фавқулодда вазиятларда болаларга қандай ёрдам кўрсатилади?

Болани тезроқ сувдан чиқариб олиш ва тана ҳароратини сақлаш учун зудлик билан адёлга ўраш муҳим. Чунки сув ҳарорати ҳатто +28°C бўлганда ҳам бола совқотиб қолиши мумкин.
Агар у ҳушидан кетса, зудлик билан ёнбошлаб ётқизиш ва оғиздан оғизга ёки гўдаклар учун оғиздан бурунга сунъий нафас юбориш керак. Тез ёрдам етиб келгунига қадар галма-гал юракни массаж қилинг.
Муҳим: болани силтаманг ва ўпкасидаги сувни чиқараман деб оёғини осмонга кўтаришга уринманг!