Aruz she'r tizimi

Aruz she'r tizimi

Aruz (ar. «arz qilmoq»; «ustun») deganda Sharq xalqlari adabiyotida keng qo'llanilgan murakkab vaznlar tizimi tushuniladi. Bu tizim she'r misralarida qisqa va cho'ziq bo'g'inlarning ma'lum tartibda guruhlanib takrorlanishiga, ya'ni misradagi hijolar miqdori va sifatiga, ocbiq-yopiqligiga asoslanadi.

Aruz she'r tizimi XI asrdan, ya'ni Yusuf Xos Hojib ijodidan boshlab turkiy adabiyotda keng qo'llanila boshlangan. Bu she'riy tizim asoschisi Xalil ibn Ahmad (719-791) bo'lib, «aruz» atamasi ham u yashagan joy yaqinidagi vodiy nomidan olingan.
Aruz tizimida qisqa, cho 'ziq va о’rtа cho 'ziq hijolar mavjud:

1. Qisqa bo'g'in (ochiq hijo) - qisqa talaffuz qilinuvchi unlidan iborat bo'lgan, urg'u tushmagan yoki oxiri unli bilan tugagan bo'g'inlar (a, bi kabi). Belgilanishi: «V»

2. Cho'ziq bo'g'in (yopiq hijo) - cho'ziq talaffuz qilinuvchi unli (o, e, o') dan iborat bo'lgan, cho'ziq unli bilan tugagan ochiq bo'g'inlar (bo, ro' kabi), tarkibida qisqa unli bo'lgan undosh bilan tugagan yopiq bo'g'inlar (nay, lin kabi). Belgilanishi: « - »

3. O'ta cho'ziq bo'g'in - tarkibida cho'ziq unli bo'lgan (ob, ro'y kabi), qator undosh bilan tugallanuvchi yopiq bo'g'inlar (jism, dard, chars kabi). Belgilanishi: misra ichida « -V », misra oxirida « ~ »

Bo'g'inlarning qisqa, cho'ziq va o'ta cho'ziqligj so'zlarning yozilishiga ko'ra emas, balki vaznga muvofiq o'qilishiga qarab belgilanadi.

Наг bir misra ohang jihatidan bir necha bo'lakka bo'linib, ular rukn nomi bilan ataladi. Misradagi ruknlar bir-biridan qisqa sukut - pauza bilan ajraladi. Ruknlar hijolarning miqdori va cho'ziq yoki qisqaligiga qarab 8 aslga bo'linadi hamda ularning har biri arabcha «faala» («harakat») so'zidan yasalgan maxsus nom (qolip) bilan yuritiladi: