Aruz she'r tizimi

№	Nomi	Paradignast (taqte’si)	Bahriu
1	Fa-u-lun	V - -	Mutaqorib
2	Fo-i-lun	V -	Mutadforik
3	Fo-i-lo-tun	- V - -	Ramnal
4	Ma-fo-iy-lun	V - - -	Hajaz
5	Mus-taf’-i-lun	- - V -	Rajaz
6	Ma-fo-i-la-tun	V-VV -	Vafir
7	Mu-ta-fo-i-lun	V V –V -	Komil
8	Mat’-u-lo-tu	- - - V	-

Ayni paytda, ruknlarning har bir hijolarning qisqarishiga qarab turli shakl oladi. U shakllar zihoflar deyiladi. She'riy misrani hijolarga qarab, uning qaysi vaznga aloqadorligini aniqiashda har bir vaznga xos ruknlarni ko'rsatuvchi asosiy qolip - chizmalar paradigma (taqti') deyiladi. Aruzdagi ruknlarda bo‘lgan so'zlarni bo'g'inlarga ajratish har doim ham til qoidasiga muvofiq kelavermaydi. Ba'zan ayrim tovushlar vaznga sig'may tushib qolishi, o'zidan keyingi so'z tovushiariga singib ketishi va birgalikda talaffuz etilishi mumkin. Shuningdek, ayrim vaqtlarda ruknda unli tovushsiz ham hijo bo'la oladi. Navoiyning quyidagi baytida ham shu kabi hijo mavjud:

Ruknlar	rukn	2-rukn	3-rukn	4-rukn
1-misra	Meh-r ko’p ko’r-	guz-di-mam-mo	meh-ri-bo-ne	top-ma-dim,
Taqti’lar	V - -	V - -	-V - -	- V -
Misra	Jon ba-se qil-	dim fi-do o -	ro-mi-jo - ne	top-ma-dim
Taq’ti’lar	-V - -	- V - -	- V - -	- V -

Aruz she'riy ozimida qator atamalar mavjud bo'lib, ularning asosiylari quyidagilar:

1. Rukn (sutun) - baytda cho'ziq va qisqa hijolarning ma'lum bir tartibda takrorianib keluvchi bo'lagi.

2. Vasl (ar.«ulanish»j -hijolarning bir~biriga ulashib ketish hodisasi.

3. Sabab - mustaqil cho 'ziq hijo (bir cho 'ziq yoki ikki qisqa).

4. Zihof (o’zgarish).

5. Sadr -birinchi misraning birinchi rukni.

6. Aruz - birinchi misraning oxirgi rukni:

7. Ibtido' - ikkinchi misraning birinchi rukni.

8. Zarb -ikkinchi misraning oxirgi rukni.

9. Hashv - orada qolgan ruknlar

10. Solim (ar.«sog'lom, o'zgarmagan») - bunda asl ruknlar o'zgarishga uchramagan bo'ladi.

11. Maqsur (ar.«kemtik», «qusurli», «qisqa qilingan»)- faulun, mafoiylun va foilotun. asllarirung «qasr» («qisqa qilish») zihofiga duch keilshi oqibatida yozaga kelgan faul (chizmasi V-), mafoiyl (chizmasi V- -), foilon (chizmasi - V -) tarmoq ruknlarning nomi.

12. Mahzuf (ar.oxiri tashlangan») - faulun, mafoiylun va foilotun asllarining «hazf» («tashlash») zihofiga duch kelishi natijasida hosil bo'lgan faal (chizmasi V-),faulun (chizmasi V,- -),foilun (chizmasi - V -) tarmoq ruknlarining nomi va boshq.

Mumtoz she'rlarni to'g'ri o'qish va vaznini to'g'ri aniqlash uchun quyidagi jihatlarga e'tibot qaratish lozim:'

1.VASL (yetishish): undosh bilan tugagan bo'g'indan keyin unli bilan boshlanadigan bo'g'in kelganda, ularning qo'shilib, bo'g'in hosil qilishi. Misol:

Ke – cha kel - gum/ - dur de – bo –n ul / sar-vi gul -ro'/ kel – ma - di

• v - - /- v - - / - v - - / - v - (A.Naroiy)

2.IMOLA (cho'zish): aruz qolipiga tushirish uchun qisqa hijolarning ham cho'zih o'qilishi. Misol:

O'n sa – kiz mi/ - ng o – la – m o – shu / - bi a - gur- bo / - shin – da - dur

- v - - / - v - - / - v - - / - v - (A.Navoiy)

3.ZIHOF (qisqartirish): vazn talabi bilan cho'ziq hijoning qisqa yoki o'ta cho'ziq hamda qisqa hijoning cho'zib o'qlishi. Misol:

Ко r – ga – li hus / - ning – ni zo – ru / mub – ta – lo bo 'l / - dum sa - ngo

- v - - / - v - - / - v - - / - v - (A.Navoiy)

4. MAD (qattiq cho'zish): bunda undosh bilan tugagan hijoning so'nggi tovoshi hisobiga yarim hijo orttiriladi. Misol:

Voyt yuz ming / vaykim dil / dordin ay / rilmisham - v,- /- v - / - v - / - v - (Fuzuliy)

Aruz vaznida bahr (ar.«dengiz», ya'ni «ko'p vazn») deganda o'zaklari bir-biriga yaqin vaznlar turkumini tushunamiz. Vaznlarni bahrlarga bo’lishda asliy ruknlar asos qilib olingan. Ruknlarning o'zaro munosabati va takrori asosidagi ko'rinishlari bahr deyiladi, Aruz tizimida quyidagi 19 ta bahr mashhurdir: hazaj, ramal, rajaz, mutaqorib, mutadorik, vofir, коmil, tavil, madid, basit, munsarix, muzori’, muktazab', mujtass, sa'ri, jadid, karib, hafif, mushokil. Quyida hazaj, ramal!, rajaz, mutaqorib kabi bahrlarining ba'zi vazinlarni keltiramiz: