Қарши давлат университети

бойиш йўллари ҳамда семантик-структур хусусиятлари” деб номланиб, 
унда ижтимоий-сиѐсий терминологиянинг генетик таркиби, ўз ва ўзлашма 
қатлам, ижтимоий-сиѐсий терминларнинг структур ҳамда семантик 
хусусиятлари ўрганилди. 
II бобнинг биринчи бўлимида ижтимоий-сиѐсий терминларнинг генетик 
таркиби таҳлил қилинган. 
Ижтимоий-сиѐсий терминология турли даврларда турли хил ижтимоий-
сиѐсий шароит туфайли мураккаб ривожланиш босқичларини, лисоний 
ўзгаришларни бошидан кечирган. Терминология таркиби узоқ асрлар 
давомида ўзбек тили ички имкониятлари ва бошқа тилларнинг ўзига хос 
таъсири натижасида ҳозирги кўринишга келган.
Тадқиқотда ўзбек тили ижтимоий-сиѐсий терминологиясининг синхрон 
ҳолати қуйидаги икки қатламга бўлиб ўрганилди: 
1. Ижтимоий-сиѐсий терминологиянинг ўз қатлами. 
2. Ижтимоий-сиѐсий терминологиянинг ўзлашма қатлами. 
Ижтимоий-сиѐсий терминологиянинг ўз қатлами. Ўзбек тилининг
ўз қатламини ўзбекча ва умумтуркий сўзлар ташкил қилади. Умумтуркий 
лексика ҳозирги туркий тиллар лексик бойлигининг шаклланиши учун асос 
бўлган. Ижтимоий-сиѐсий терминологиядаги умумтуркий қатлам барча ѐки 
кўпгина туркий тилларда учрайдиган ижтимоий-сиѐсий терминлар 
ҳисобланади. Улар нафақат туркий тилларга оид соҳа терминологияларининг 
шаклланишига замин ҳозирлаган, балки бугунги кунда ҳам ижтимоий-сиѐсий 
тушунчаларни ифодалайди ѐки янги ясалишлар учун асос бўлиб хизмат 
қилмоқда.
Ўз қатламнинг муҳим таркибий қисми ўзбекча сўзлар бўлиб, улар асли 
ўзбекча сўзлардан шу тилга оид аффикслар ѐрдамида ясалган турғунлик, 
сайланма, жамғарма; ўзлашма сўзлардан ўзбек тили воситалари ѐрдамида 
ҳосил қилинган форс-тожикча сўзлардан ясалган номзодлик, раҳбарлик, 

---

14 
божхоначи, ҳамкорлик; арабча сўзлардан ясалган ваколатли, давлатчилик, 
ирқчи, мустақиллик; русча-байналмилал сўзлардан ясалган бизнесчи, 
диктаторлик; бошқа тиллардан ўтган ясовчи воситалар ѐрдамида ўз ва 
ўзлашма сўзлардан ҳосил қилинган ақидапараст, ваколатхона, мансабдор, 
партиявий каби терминлардан иборат. 
Ўзбек тили ижтимоий-сиѐсий терминологиясининг ўзлашма қатлами 
турли даврларда форс-тожик ва араб тилидан ҳамда рус тили орқали Европа 
тилларидан ўзлашган терминлардир. 
Форс-тожикча ўзлашмалар. Ижтимоий-сиѐсий терминологияга форс-
тожик тилидан терминлар икки йўл билан олинган: 1) ижтимоий-сиѐсий 
тушунча билан қабул қилинган; 2) умумадабий тил орқали ўзлаштирилган. 
Умумадабий тилда ―номи кўрсатилган‖ маъносида ишлатилиб келинган 
номзод лексемаси кейинчалик ижтимоий-сиѐсий тушунчаларни ифодалаш 
учун махсуслаштирилди:
1. Давлат ѐки жамоатчилик органига сайлаш, бирон-бир лавозимга 
тайинлаш, бирон-бир ташкилотга қабул қилиш учун белгиланган, 
кўрсатилган шахс;
2. Фандаги илмий даражанинг маълум босқичи (ЎТИЛ, 3,55). 
Форс-тожикча ижтимоий-сиѐсий терминлар арабча ҳамда русча-
байналмилал терминлар билан қиѐслаганда камроқ миқдорни ташкил этса-да, 
бироқ улар ҳам соҳанинг муҳим тушунчаларини ифодалашга хизмат қилади, 
алоҳида ўринга эга. Масалан: раҳбар – “бирор давлат, ташкилот, гуруҳ, 
жамоа ва ш.к.га йўл кўрсатиб, бошчилик қилиб борувчи” (ЎТИЛ, 3, 362). 
Арабча ўзлашмалар. Генетик жиҳатдан арабча бўлган ижтимоий-сиѐсий 
терминлар қуйидаги алоҳида хусусиятларни ўзида намоѐн этади: 
1. Мазкур терминлар орқали сиѐсат, жамият ҳаѐтига оид асосий 
тушунчалар ифодаланади: сиѐсат, давлат, ҳокимият, жамият, ислоҳот ва б. 
2. Қўлланишидаги такрорланиш даражаси бўйича бошқа тиллардан 
олинган ўзлашмаларга қараганда устунлик қилади. 
Русча-байналмилал 
ўзлашмалар. 
Ўзбек 
тили 
ижтимоий-сиѐсий 
терминларининг катта қисми Европа тилларидан ўзлашган терминлардир.
―Ўзбек тилининг изоҳли луғати‖га киритилган 635та туб ижтимоий-сиѐсий 
терминларнинг 468 таси, яъни тахминан 80 фоизини русча-европача 
терминлар ташкил этиши бу тилларнинг соҳа терминологиясига катта 
таъсиридан далолат беради. Байналмилал ижтимоий-сиѐсий терминлар рус 
тили орқали асосан лотин, юнон, француз, немис, инглиз тилларидан 
ўзлаштирилган: абсолютизм, авторитаризм, агрессия, конституция,