Қарши давлат университети

Учинчи боб “Ижтимоий-сиѐсий терминларнинг лексикографик 
талқини” деб номланган.
Мазкур бобнинг биринчи бўлимида ижтимоий-сиѐсий терминлар 
луғатлари 
ҳақида 
мулоҳазалар 
билдирилган. 
Ижтимоий-сиѐсий 
терминларнинг дастлабки луғатлари XX асрнинг 20-йилларидан яратила 
бошланган. Назир Тўрақуловнинг ―Рус-ўзбек тилининг сиѐсий ва иқтисодий 
луғатчаси‖, М.Ҳасаннинг ―Ўзбекча сиѐсий-ижтимоий луғат‖и, Ғози Олим 
Юнусовнинг ―Қисқача русча-ўзбекча сиѐсий-ҳуқуқий луғат‖и илк луғатлар 
саналади.
Н.Тўрақуловнинг ―Рус-ўзбек тилининг сиѐсий ва иқтисодий луғатчаси‖ 
ХХ асрда яратилган илк терминологик луғатдир. Унда 403 та русча 
терминнинг ўзбекча муқобили берилган. Хусусиятига кўра таржима луғат 
бўлишига қарамай, унда маълум қисм (46 та) терминга изоҳ 
келтирилмаганлигини инобатга олмаганда, терминларнинг асосий қисмига 
қисқа таъриф ѐки энциклопедик тавсиф берилган. Умуман, луғатни таржима-
энциклопедик луғат дейиш мумкин. Чунки унда тарихий шахслар, айрим 
сиѐсий воқеалар тўғрисида кенг маълумотлар ҳам бор.
М.Ҳасаннинг ―Ўзбекча сиѐсий-ижтимоий луғат‖и орқали ўша даврда 
русча-байналмилал ўзлашма терминлар миқдори фақат содда терминлар 
эмас, бирикма ва қисқартма терминлар ҳисобига ҳам ошаѐтгани кузатилади. 
Бироқ, бундай терминларнинг тартибга солинмаганлиги кўзга ташланади. 

---

18 
Масалан, айрим бирикма терминларнинг аниқловчи қисми рус тилидан 
тўғридан-тўғри олиниб, морфологик кўрсаткичи бироз соддалаштирилган, 
айрим қисқартмалар айнан қўлланган: учридителни собрания, коллективни 
муоҳада, контрулни комиссийа, хлебопродукт, политграмута каби.
Ўтган асрнинг 70 – 80-йилларида терминологик таржима луғатларини 
яратишга алоҳида эътибор қаратилди
11
. Шўро тузуми ижтимоий-сиѐсий 
воқелигини ифодаловчи ―Ижтимоий-сиѐсий терминлар луғати‖ (Олим Усмон 
таҳририда) русча-ўзбекча таржима луғати сифатида 80 мингдан ортиқ луғат 
бирлигини ўз ичига олган. Луғат муаллифлари миллий ўзбек ижтимоий-
сиѐсий терминларини шакллантиришга ва ривожлантиришга ҳаракат
қилганлар ва маълум маънода бунга эришганлар.
Мустақиллик йиллари айрим луғатлар ҳам яратилдики
12
, уларда 
истиқлол туфайли фаоллашган айрим янги тушунчаларгина энциклопедик 
тарзда изоҳланган. 
III бобнинг иккинчи бўлими “Ижтимоий-сиѐсий терминларнинг