Arnawli bilimlendiriw ministrligi

Normativ hújjetler hám tiykarǵı túsinikler

Normativlik-huqıqıy hújjetler - mámleket shólkemleri hám lawazımlı adamlardıń ulıwma májburiy kórsetpesi. Olarda huqıq normalari (nızam, kodeks, párman, qarar, jollama hám basqalar ) ornatıladı, ózgertiriledi hám biykar etiledi. Normativlik-huqıqıy hújjetler Ózbekstan Respublikasında huqıqtıń tiykarǵı deregi bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń 2000-jıl 14-dekabrde qabıl etilgen "Normativ huqıqıy hújjetler tuwrısında" gi nızamınıń 2-statiyasina kóre, "Ulıwma májbúriy mámleket kórsetpeleri retinde nızam hújjetleri normalarini belgilew, ózgertiw yamasa bıykarlawǵa qaratılǵan rásmiy hújjet normativlik-huqıqıy hújjetler dep esaplanadı". Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesi, Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti, Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesi, ministrlikler, mámleket komitetleri hám keńseleri, jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleri hám lawazımlı shaxslar Ózbekstan Respublikasında normativlik-huqıqıy hújjetlerdi qabıllaw huqıqına iye. Normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń tiykarǵı belgileri tómendegiler: kepillikli mámleket organı tárepinen ulıwma qaǵıydalarǵa tiykarınan shiǵarıladı, anıq ornatılǵan tártipler tiykarında qabıl etiledi; normativlik-huqıqıy hújjetlerdi qabıllaw procesi huqıq dóretiwshiligi jemisi bolıp esaplanadı ; bul hújjettiń atınan kelip shıǵıp ulıwma xarakter degi minez-qulıq qaǵıydaların huqıq normalari kórinisinde sáwlelengenlentiredi; rásmiy hújjet bolıp, belgilengen forma hám rekvizitlarga iye: rásmiy atı, nomeri, bul hújjetti qabıl etken organdıń atı, qabıl etilgen hám kúshke kirgen waqıtı, rásmiy daǵaza etilgen jayı hám t.b. ; yuridikalıq kúshke iye. Normativlik-huqıqıy hújjetlerge tómendegi tiykarǵı talaplar qóyıladı : joybarın islep shıǵıp atırǵan organ, qaǵıyda jol menende, joybardı tayarlaw maydanınan komissiya dúzedi; joybarların tayarlawǵa mápdar mámleket shólkemleri, ilimiy mákemeler hám basqa shólkemlerdiń wákilleri, ayırım puqaralar qosılıwı múmkin; Normativlik-huqıqıy hújjetlerdi qabıl etiwshi organ bir neshe mámleket shólkemleri, ilimiy mákemeler hám basqa shólkemlerge ayırım puqaralarǵa alternativ joybarlar tayarlawdı tapsırıwǵa yamasa olar menen shártnamalar dúziwge, sonıń menen birge, eń jaqsı joybar ushın tańlawlar járiyalawǵa haqılı bolıp tabıladı; ministrlikler, mámleket komitetleri hám mákemeleriniń joybarların tayarlaw boyınsha jumısın muwapıqlastirıw.

Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi tárepinen ámelge asıriladı ; Normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń teksti qısqasha, ápiwayı hám tuwri tidda aytıladı. Normativlik-huqıqıy hújjetlerde onı ámelge asırıwdıń huqıqıy quralları, sonday-aq, finanslıq támiynlew dárekleri, xoshametlew, sıylıqlaw hám baqlaw ilajları hám qalasık kórsetiliwi múmkin. Normativlik-huqıqıy hújjetler eger onıń tekstinde basqa túsindirme berilmegen bolsa, múddetsiz ámel etedi. ámel etiwiniń waqtınshalıq múddeti pútkil hújjet ushın yamasa onıń bólimleri ushın belgileniwi múmkin. Normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń ámel etiwi Ózbekstan Respublikası puqaraları hám yuridikalıq shaxslarına, sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası aymaǵındaǵı sırt ellik yuridikalıq shaxslar, sırt el puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslarǵa qollanıladı.

Nızam - insan, jámiyet hám mámleket mápleri kózqarasınan eń zárúrli esaplanatuǵın social munasábetlerdi bekkemlew, rawajlandırıw hám tártipke salıw quralı. Nızam mámleket joqarı wákillik shólkemleriniń eń joqarı kúshke iye bolǵan hújjeti bolıp tabıladı. Nızam mámleket huqıq sistemasınıń tiykarın quraydı, mámlekettiń basqa hámme shólkemleriniń normativ aktlariga salıstırǵanda eń úlken yuridikalıq kúshke iye boladı. Nızam ushın onı qabıllawdıń bólek tártibi. bir neshe basqıshdan ibarat arnawlı nızam shıǵarıw procesi xos bolıp tabıladı. Bul basqıshlar nızamshılıq ǵayratı, nızam joybarınıń dodalanıwı, nızamnıń qabıl etiliwi jáne onıń daǵaza etiliwinen ibarat. Nızamlar ózinde sáwlelengen normag larning mánisi boyınsha konstituciyalıq. tuwrıdan-tuwrı konstitutsiya talapları tiykarıla qabıl etiletuǵın (organikalıq ) hám ápiwayı nızam larga bólinedi. Ápiwayı nızamlar, óz gezeginde, kodifikatsiya etilgen hám ámeldegi nızamlarǵa bólinedi. Federativ mámleketlerde nızamlar, sonıń menen birge, federal hám federatsiya sub'yektlari nızamlarına ajratıladı. nızamlardıń bólek qatlamın ayrıqsha nızamlar quraydı.

Normativlik nızamnıń zárúrli belgisi hám ózgesheligi esaplanadı. Huqıqıy hújjetlerdiń basqa formaları da normativ bolıwı múmkin, lekin olar nızamchalik qatań kúshke iye bolmay, qısqa múddet ámel etetuǵın yamasa huqıqtı qáwipsizlik etiwshi bolıwı múmkin. nızamnıń normativligi onıń birdey degi qaǵıydanı barlıq ushın norma, norma, kriterya dárejesine eliriwinde bolıp tabıladı. nızamda bekkemlengen qaǵıyda hámme uqsas jaǵdaylarda birdey degi talap retinde tákirar -tákirar ámel etedi. Nızamnıń normativligi ol jaǵdayda kórsetilgen mámleket erk-ıqrarınıń qatańlıǵı, ústinligi hám oliyligi menen bekkem baylanıslılıǵında bolıp tabıladı. Naǵız ózi shıdamlılıqdiń imperativ (bo'ysundiruv -ne) mazmunı nızam quralı menen ulıwma júriw-turıw hám minez-qulıq kriteryaların belgileydi. Ózbekstan Respublikası nızamları tómendegi gruppalarǵa bólinedi: 1) tiykarǵı nızam - Konstitutsiya; 2) Konstituciyalıq nızam ; 3) nızam (kodekslar hám ámeldegi nızamlar ); 4) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları. Nızamlar hám basqa normativ hújjetler arasında Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul hújjet mámleket hákimiyatınıń dúziliwin hám basqarıw mexanizmin belgileydi, konstituciyalıq basqarıw princpı tiykarların, jámiettiiń ekonomikalıq, social tiykarları, siyasiy sistemasın insanlar hám puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin bekkemleydi. Konstitutsiya jámiyet huqıqıy sistemasınıń, pútkil nızamshılıqtıń ózegin, yuridikalıq tiykarın quraydı. Ámeldegi nızamlardıń barlıǵı konstitutsiya qaǵıydaları hám principleri tiykarında hám de olardıń atqarıwı mápi jolında shiǵarıladı. Nızamlar tómendegi jaǵdaylarda kúshke kiredi: rásmiy daǵaza etilgennen 10 kún ótkennen; nızamda yamasa onı ámelge kirgiziw tuwrısında arnawlı hújjette kórsetilgen waqıttan baslap. Nızam ózinde kórsetilgen múddet tawsılǵan bolsa yamasa biykar etiliwi nátiyjesinde (social munasábetlerdiń sol salasın tártipke soluvchi jańa nızam qabıl etiliwi munasábeti menen) óz kúshin joǵatadı. Nızam zamande ámel etedi. Bunıń mánisi mınada, ayırım nızamlar keyin basıp qaytıw kúshine iye. Yaǵnıy, nızam daǵaza etińmesten aldın bolǵan jumıslarǵa sol nızam qollanıladı. Atap aytqanda, Ózbekstanda jınayat hám basqarıw juwapkerlikti jeńillestiriwshi nızamlar keyin basıp qaytıw kúshine iye. Nızam mákanda da ámel etedi. Bunıń mánisi nızamlar mámlekettiń barlıq aymaqlarında ámel etiwin ańlatadı. Mámleket aymaǵına qurǵaqlıq, ishki suw hám aymaqlıq teńiz háwizleri, bul aymaqlar ústindegi hawa boslig'i hám mámleket shegarası sheńberindegi jer astı kiredi. Ádetde, nızamlar bul aymaqtaǵı barlıq sub'yektlar, yaǵnıy puqaralar, yuridikalıq shaxslar, mámleket shólkemleri, kárxanalar, mákemeler hám shólkemler ushın májburiy bolıp tabıladı. Nızamnıń joqarı yuridikalıq kúshke egaligi tómendegilerde kórinetuǵın boladı : nızamdı onı qabıl etken joqarı wákillik organınan basqa hesh kim ózgertira almaydı, biykar ete almaydı yamasa jańasın ornata almaydı ; basqa barlıq normativlik-huqıqıy aktlar nızamǵa qatań muwapıq halda qabıl etiledi hám ámelge asıriladı ; qandaydabir nızamosti normativlik-huqıqıy akt, yaǵnıy, Nızamǵa tiykarlanǵan hújjet nızamǵa qayshı bolsa, ol nızamǵa muwapıq halǵa keltiriledi yamasa biykar etiledi; nızamdı qabıl etken organnan basqa hesh kim onı qosımsha tárzde tastıyıqlawı hám háreketden toqtatıp qoyıwı múmkin emes. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Konstitutsiya hám barlıq nızamlar tiykarında olardıń atqarılıwın támiyinlew ushın párman, qarar hám buyrıq formasında normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etedi. Prezident toplamı reglamentınıń 30 -bandiga muwapıq, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń umummajburiy mámleket kórsetpeleri retinde huqıqıy normalarni belgilewge, ózgertiwge yamasa bıykarlawǵa qaratılǵan hújjetleri normativlik-huqıqıy hújjet esaplanadı hám de farmon hám qarar formasında qabul etiledi. Jámiyet ómiriniń bólek tarawların reformalaw yamasa mámleket sociallıq-ekonomikalıq siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilew, mámleket shólkemlerin shólkemlestiriw yamasa tamamlawǵa qaratılǵan zárúrli hujatlari qaror shaklida qabıl etiledi. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń operativ hám basqa ámeldegi máseleler boyınsha hújjetleri farmoyish shaklida qabıl etiledi. Normativ-huqiqiy bolmaǵan hújjetler (kadr, puqaralıq, afv etiw, siyasiy turar jay beriw, mámleket sıylıqları menen sıylaw hám de áskeriy hám arnawlı ataqlardı beriw, individual xarakter degi máseleler hám taǵı basqa ) da Prezident

Húkimleri, qararları hám buyrıqları formasında qabıl etiliwi múmkin. Buyrıqta tikkeley atqarıwshılarǵa kórsetpe beriledi. Buyrıqta operatsiyalar ámelge asırılǵanı haqqındaǵı fakt kórsetilmaydi hám esap -kitap jazıwları ushın tiykar bolmaydı. Buyrıq -basqarıwǵa tiyisli huqıqıy hújjet; konstituciyalıq huqıqta mámleket baslıǵı hám atqarıw etiwshi húkimet shólkemleri tárepinen kepillikleri sheńberinde shiǵarıladı. Atqarıw etiwshi húkimet organınıń tez hal etiliwi kerek bolǵan hám basqa ámeldegi máselelerge tiyisli sheshimi buyrıq formasında shiǵarıladı. Prezident konstitutsiyaga hám Nızamlarǵa tıykarlanıp hám de olardı jırlaw maydanınan respublikanıń pútkil aymaǵında májburiy kúshke iye bolǵan húkimler, qararlar hám buyrıqlar shıǵaradı. " Ministrler Mákemesi ámeldegi Nızamlarǵa muwapıq, Ózbekstan Respublikası aymaǵındaǵı barlıq organlar, kárxanalar, mákemeler, shólkemler, lawazımlı shaxslar hám fukarolar tárepinen atqarılıwı májburiy bolǵan qararlar hám buyrıqlar shıǵaradı" (Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, 98-statiya). Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń Nızamshılıq palatası Spikeri hám Senat Baslıǵı buyrıqlar shıǵarıwı Konstitutsiyada názerde tutılǵan.

Bunnan tısqarı, shólkem basshısınıń jalǵız uzi tárepinen shiǵarılatuǵın huqıqıy hújjetler de buyrıq esaplanadı. Buyrıq lawazımlı adamlardıń arnawlı bir anıq sheńberine qaratnıp, onıń ámel qılıw hám atqarılıw múddeti belgilengen boladı.

Qarar - arnawlı bir mámleketlerde mámleket boshligi (prezident) shıǵaratuǵın zárúrli huqıqıy hújjet. Ulıwma alǵanda, párman menen, ádetde, shaxslar joqarı lawazımǵa tayınlanadı hám lawazımınan azat etiledi, ayrıqsha yamasa áskeriy jaǵday tártibi engiziledi, orden hám medallar menen sıylıqlaw ámelge asıriladı, joqarı áskeriy hám eń húrmetli ataqlar beriledi, umumnormativ ózgeshelikke iye bolǵan qararlar rásmiylestiriledi. ulıwma qaǵıydaǵa kóre, párman usı mámleket Konstitusiyası hám nızamlarına

(O'zRda - Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám O'zR nızamlarına ) qarsı bolmawi kerek. Ózbekstan Respublikasında Prezident húkimleri joqarı jıynalıs yamasa ministrler mákemesi razılıǵısız ózbetinshe tárzde Prezident tárepinen qabıl etiledi. Párman mazmun hám mánisine kóre, konstituciyalıq normalarni socialliq ómirge qollanıw qılıwdıń quralı retinde kórinetuǵın bolıp, yuridikalıq kúshi kózqarasınan konstitutsiya hám nızam normalariga salıstırǵanda ekilemshi esaplanadı. Ózbekstan Respublikasınıń " normativlik-huqıqıy hújjetler tuwrısında" gi nızamı (2000 jıl 14 dekabr) ga kóre, Prezident húkimleri belgilengen tártipte kúshke kiredi hám olar daǵaza etiliwi shárt. Jollama nızam yamasa basqa normativ hújjetlerdi túsindiriw maqsetinde shiǵarılatuǵın huqıqıy hújjet bolıp tabıladı. Atap aytqanda, kárxana, shólkem, shólkemdiń shólkemlestirilgen, ilimiy-texnikalıq, finanslıq tárepleri jóninde tártip-qaǵıyda ornatıw maqsetinde mámleket yamasa jámáát basqarıw shólkemleri tárepinen shiǵarıladı, olardıń basshıları tárepinen tastıyıqlanadi.