Арабов Н. У. – Самду ―Инсон ресурсларини бошқариш‖ кафедраси профессори и ф. д. Артиков З. С. – Самиси ―Тармоқлар иқтисодиѐти‖ кафедраси мудири, доц в. б

 
 
Anjoman.an 2. Меҳнат жараѐнининг намоѐн бўлиши ва тузилиши 
Marks енергия истеъмол қиладиган машина сифатида инсоннинг 
физиологик иши ҳақида механистик тасаввурга ега. Харажатларни оддий 
меҳнатни бажариш вақти билан аниқлайди. Оддий шаклига туширилган 
енергия қанча кўп сарфланса, натижа шунча катта бўлиши керак. Бундай қараш 
биз билганимиздек, ҳақиқат мезони бўлган амалиѐт томонидан тасдиқланмаган. 
Меҳнат инсон енергиясининг сарфланиши сифатида мия, мушаклар, 
нервлар ва ҳис-туйғу органларининг енергияларининг турли комбинацияси 
билан ажралиб туради. Бир ҳолатда мия енергияси кўпроқ, иккинчисида-
мушаклар ѐки нервларнинг енергияси. Marks учун бу ҳали ҳам еквивалент-
оддий енергия бирликларининг сарфланиши. Ва уларни қандай ҳисоблаш 
мумкин? - бу саволга жавоб йўқ. Унинг "меҳнатнинг ўзи миқдори унинг 
давомийлиги, иш вақти билан ўлчанади ва иш вақти ўз навбатида ўз миқѐсини 
вақтнинг маълум фраксияларида топади, масалан: бир соат, бир кун ва ҳоказо.". 
Аслида, бир кишининг мияси иши бир хил енергия сарф қилса ҳам, 
бошқасининг мияси ишига тенг емас. K. Маркснинг миясининг бир соатдаги 
иши, масалан, Ж. B. нинг миясининг соатлик ишидан фарқ қилди. Худди 
шундай, мушаклар, нервлар ва ҳоказоларнинг бир хил енергия сарфланиши. 
тенг бўла олмайди. Бир kishi " Х " оддий меҳнат бирликларини сарфлаб, 50 кг 
қум қазиб олган бўлса, яна бири шу оддий меҳнат бирликларини сарфлаб, 
ҳовуздан уйга икки челак сув олиб келди. Хўш, бу нимани англатади? Marks 
маълумотларига кўра, 50 кг қумнинг қиймати икки челак сувга тенг еканлиги. 
Бироқ, бу мумкин ѐки бундай бўлмаслиги мумкин. 

---

Карл Маркснинг қиймат ҳақидаги меҳнат назарияси нарх-навони 
шакллантирувчи омиллар сифатида табиат, капитал ва тадбиркорликнинг 
ишлаб чиқарувчи кучларини бутунлай менсимайди. Қийматнинг меҳнат 
назарияси позициясидан, масалан, 1 м3 еман тахтаси 1 м3 дан ортиқ қайин ѐки 
қарағай тахтаси нархини тушунтириш мумкин емас; нима учун 1 тонна 
антрасит 1 тонна жигарранг кўмирдан қимматроқ; нима учун кўмир нефтдан 
арзон; нима учун буғдой жавдардан қимматроқ; нима учун екскаваторнинг 
маоши юзлаб marta емас, балки фақат икки ѐки уч marta қиммат; ; нима учун 
бир хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар турли иқтисодий натижаларга 
ега бўлиши мумкин ва ҳоказо., ва ҳоказо. Аммо ишлаб чиқариш омиллари 
назарияси нуқтаи назаридан бу саволларга аниқ жавоблар мавжуд. Ёғоч, кўмир, 
нефт, дон нархларининг фарқи, талаб ва таклиф қонунларининг таъсири билан 
бирга, 
асосан, 
табиий 
омиллар 
билан 
олдиндан 
белгиланади. 
Механизациялашган ва механизациялашган бўлмаган меҳнатга ҳақ тўлашдаги 
фарқ 
механизациялаш 
воситаларига 
капитал 
харажатларга 
боғлиқ. 
Корхоналарнинг турли иқтисодий натижалари тадбиркорларнинг турли 
қобилиятларини тавсифлайди. Бадиий асарларнинг асл қиймати ва нусхаларига 
доир мисолга келадиган бўлсак, бу ерда талаб ва таклиф қонунлари соф ҳолда 
фаолият кўрсатади. 
Шуни алоҳида таъкидлашни истардимки, "абстракт меҳнат" қоидаларини 
танқид қилиш илмий билиш усули сифатида абстракция билан боғлиқ емас. 
"Мавҳум" меҳнат категорияси билиш усули емас, балки К. Marks томонидан 
товарнинг янги яратилган қийматининг манбаи бўлиши учун ишлатиладиган 
меҳнат мулкини белгилаш. Лекин шу билан бирга, меҳнатнинг бу хусусияти 
фақат унинг намоѐн бўлиш шаклларидан бирига тааллуқли бўлиб, у билан 
келиша олмайди. 
Хулоса инсон меҳнати фақат уни муҳокама қилишда ақлий образ сифатида 
меҳнат, меҳнат назарда тутилган деб гапириш мумкин. Лекин бу сифатда ҳам 
унинг барча кўринишлари бирлигида иш кўринади. Шунинг учун ҳам қиймат 
фақат меҳнатнинг намоѐн бўлиш шаклларидан бири билан яратилади, деган гап 
асоссиз гапдир. Ушбу баѐнотдан келиб чиқадиган хулосалар еса қарама-қарши 
илмий ҳисобланади. 
Меҳнатдан ташқари, табиат, капитал ва тадбиркорлик товар нархининг 
шаклланишига таъсир кўрсатади. Товар яратишда иштирок етиш орқали меҳнат 
рақобатлашган бозорда талаб ва таклифнинг ўзаро таъсири натижасида қиймати 
аниқланган товар баҳосини шакллантиришда иштирок етади. Аниқ ишлаб 
чиқариш воситаларига татбиқ етилаѐтган меҳнат унинг барча кўринишлари 
бирлигида яна аниқ товар ѐки хизматларни ишлаб чиқаришда иштирок етади. 
Марксни парафразлаш учун товарлар (агар уларнинг фойдали, истеъмол 
хусусиятларини еътиборга олмасак) уларни бирлаштирадиган умумий 
нарсаларни ўз ичига олади. Бу кенг тарқалган, чунки улар меҳнат, табиат, 
капитал ва тадбиркорликнинг барча маҳсулотларидир. 
Кейинчалик "унумли" ва "унумсиз" меҳнат ҳақидаги мулоҳазаларни кўриб 
чиқамиз. Меҳнат, биринчи мақолада берилган таърифдан келиб чиққан ҳолда, 
самарасиз бўлиши мумкин емас. Барча меҳнат-бу одамларнинг еҳтиѐжларини 

---

қондирадиган товарлар, коммунал хизматлар ишлаб чиқаришдир ва шунинг 
учун у самаралидир. Товарлар моддий ва immaterial бўлиши мумкин, лекин 
улар бундан товар бўлиб қолишмайди. Олим томонидан тайѐрланган илмий 
кашфиѐт, шунингдек, ҳуқуқшунос, рассом, ўқитувчи, спортчи, шифокор, тур 
қўлланма ишлари одамларнинг муайян еҳтиѐжларини қондирадиган барча 
номоддий фойдалардир. Меҳнат билан ишлаб чиқарилган айрим моддий 
бўлмаган товарлар (масалан, рассомлар, шифокорлар, адвокатлар) ва моддий 
товарлар ўртасидаги фарқ шундаки, собиқ, қоида тариқасида, уларни яратиш 
вақтида истеъмол қилинади, иккинчиси еса нарсалар ѐки маҳсулотлар шаклини 
олиб, узоқ вақт давомида мавжуд бўлиши мумкин. Бироқ, бу ерда истиснолар 
ҳам бўлиши мумкин. Шундай қилиб, видеотасмага ѐзилган концерт қайта-қайта 
"истеъмол қилинади", жарроҳлик операцияси узоқ вақт давомида инсоннинг 
соғлиғини тиклаши мумкин ва ваколатли адвокатнинг маслаҳати керакли 
одамнинг аҳволини сезиларли даражада тузатиши мумкин ва ҳоказо. 
"Зарур" ва "ортиқча" меҳнат тўғрисидаги қоидалар ҳам хато. Ҳар қандай 
иш керак. K. Marks рақобат бозорида ортиқча меҳнат деб атаган нарса ишлаб 
чиқаришнинг бошқа омиллари (меҳнатдан ташқари), яъни табиат, капитал ва 
тадбиркорликнинг натижасидир. 
K. Marks одамларнинг ҳақиқий меҳнатини "тирик" меҳнат деб атади ва 
ўтмишда одамларнинг меҳнати натижасида ишлаб чиқарилган барча 
маҳсулотларни" ўтмиш - моддий " деб атади. Бироқ, юқоридагилардан келиб 
чиққан ҳолда, товарнинг ўтган баҳоси фақат меҳнат билан емас, балки табиат, 
капитал ва тадбиркорликнинг ишлаб чиқарувчи кучлари иштирокида ҳам 
шаклланган. Шунинг учун ишлаб чиқарилган маҳсулотларни фақат меҳнат 
фаолияти натижасида кўриб чиқиш ва истеъмол қилинган ишлаб чиқариш 
воситаларини ўтган меҳнат деб аташ нотўғри. Шу сабабли "тирик меҳнат" ва 
"ўтган-моддийлашган меҳнат" атамалари хато ва иқтисодий маънога ега емас.