Arab xalifaligi va musulmon huquqi

3. Musulmon huquqining asosiy belgilari

Musulmon huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi xususiyatlari

Musulmon huquqi - shariat o`rta asrlardagi Sharq sivilizatsiyasining juda katta hodisasi hisob-lanadi. Bu huquqiy tizim Arab xalifaligi doirasida vujudga kelib, rasmiylashgan va asta-sekin xalqaro ahamiyat kasb etib borgan. Uning rivojlanish jara-yoni arab davlatchiligining VII asr boshida (Mu-hammad salollulohu alayxi vassallam davrida) kichik patriarxal diniy jamoadan VIII-X asrlarda (Umaviylar va Abbosiylar davrida) yirik impe-riyalardan biriga o`sib o`tishi jarayoni bilan chambarchas bog`liq.

Arab xalifaligi qulagandan so`ng musulmon huquqi nafaqat o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotdi, balki yanada taraqqiy etdi, xuddi o`rta asrlarda Yevropadagi rim huquqi singari «ikkinchi marotaba dunyoga keldi» hamda o`rta asrlardagi Osiyo va Afrikaning u yoki bu darajada islomni qabul qilgan qator mamlakatlari (Misr, Hindiston, Usmoniylar imperiyasi va boshqa ko`pgina davlatlar)ning amaldagi huquqida ham musulmon huquqi arab istilosidan boshlab to «qizil imperiya» hukmronligi o`rnatilgunga qadar muhim o`zgarishlarsiz harakatda bo`ldi.

Musulmon huquqi o`zidan oldingi Sharq huquqiy madaniyatining ko`pgina elementlarini, jumladan, islomga qadar Arabistonda va arablar tomonidan bosib olingan hududlarda harakatda bo`lgan huquqiy odatlar va an`analarni ham o`zida aks ettirdi. Masalan, Umaviylar davrida ancha vaqtgacha sosoniylar, Eron, Vizantiya huquqi, shuningdek, qisman rim hu-quqi ham ahyon-ahyon qo`llanib turilgan. Ushbu manbalar tashqi jihatdan va kam ahamiyatli bo`lsa-da, shariatning vujudga kelishida ma`lum o`rin tutgan. Lekin ularning oqibatda shariatning betakror va o`ziga xos, musta-qil va original huquqiy tizim sifatida shakllanishiga hech qanday aloqasi yo`q. Shariatning vujudga kelishida Muhammad (SAV) va dastlabki to`rtta xalifaning o`rni juda katta. Aynan ularning hukmronligi davrida musul-monlarning muqaddas kitoblari - Qur`oni Karim va Sunna tuzilgan.

Shariat eng boshidan (hech bo`lmaganda dastlabki ikki asr mobayni-da) qat`iy diniy huquq sifatida vujudga keldi va rivojlandi. U islom ilo-hiyoti bilan uzviy qo`shilib ketdi, uning diniy axloqiy tasavvurlarini mu-jassam etdi. Islom ta`limoti bo`yicha diniy qoidalar yagona Alloh tomoni-dan o`rnatilgan tartib va qonunlarning bir qismi bo`lib, ular bilan butun dunyo boshqariladi. Ayniqsa dastlabki vaqtlarda umuman shariat va xusu-san fiqh<sup>96</sup> o`zida faqat huquqiy qoidalarni aks ettiribgina qolmay, diniy ta`-limot va axloqni ham mujassam etgan. Shariatda din, axloq va huquqning bunday qo`shilib ketganligi, bir-biridan ajralmaganligi, bo`linmaganligi o`ziga xos ifodasini shundan topgan ediki, uning normalari (qoidalari, ko`rsatmalari) bir tomondan ijtimoiy («kishilik») munosabatlarni tartibga solgan, ikkinchi tomondan esa - musulmonlarning Alloh bilan munosabat-larini (ibodat qilishlarini) belgilagan. Shariatning ilohiy tadbiq etilishi va diniy-axloqiy asoslari huquqni tushunishning, shuningdek, qonuniy va no-qonuniy xatti-harakatga baho berishning o`ziga xosligida o`z aksini topgan. Masalan, huquqning islom ilohiyoti bilan chambarchas bog`liqligi shariatda har bir musulmon tomonidan sodir etilishi lozim bo`lgan yoki mumkin bo`lmagan xatti-harakatlarning aniq ko`rsatib qo`yilganligida o`z ifodasini topgan. Shariatda barcha xatti-harakatlar dastlab ikki turga – xa-rom va halolga ajratilgan. Keyinchalik shariat shakllanib tugallangan davr-da beshta toifa vujudga kelgan. Bular: farz - bajarilishi qat`iy majburiy hi-soblangan xatti-harakatlar; mandub (sunnat) - majburiy emas, lekin ma`-qul, lozim deb hisoblangan normalar; muboh - ixtiyoriy normalar; makruh-noma`qul normalar; xarom - qat`iy ravishda taqiqlangan xatti-harakatlar. Bular ham huquqiy, ham axloqiy-diniy mazmunga ega bo`lib, majburlov-chi, tavsiya qiluvchi, yo`l qo`yuvchi, lekin jazo qo`llanilmaydigan, taqiq-lovchi va jazoga loyiq (mustahiq) xarakterdadir. Shariat me`yorlarining ilohiyligi, oldindan belgilab qo`yilganligi musulmonlar irodasining shariat doirasidagi erkinligi haqidagi masalaning juda katta ahamiyatini belgilay-di. Bu masalaga duch kelgan diniy-falsafiy maktablar turli mavqeni egalla-gan. Masalan, shunday maktablardan biri - jabariylar<sup>97</sup> ikki inson irodasi erkinligini butunlay inkor etgan. Ular inson taqdirini xudo mutlaq oldindan belgilab qo`ygan, hech qanday iroda va faoliyat erkinligi yo`q, bular faqat xudoda mavjud, inson esa ana shu faoliyatni o`zlashtirib olish imkoniyati-gagina ega, degan ta`limotni ilgari surganlar.

Shariat uchun, ayniqsa uning rivojlanishidagi dastlabki bosqichlarda, musulmonning huquqlariga emas, balki uning Alloh oldidagi burchlariga e`tibor berish xarakterlidir. Shariatda musulmonlarning bunday majbu-riyatlarini o`rnatuvchi normalar juda ko`p bo`lib, ular musulmonning bu-tun hayotini (har kuni besh vaqt namoz o`qishi, ro`za tutishi, dafn maro-simlariga rioya qilishi va hokazo faoliyatini) belgilaydi. Shariat normalari-ning o`ziga xos xususiyati aynan ushbu normalarning faqat musulmonlarga va musulmonlar o`rtasidagi munosabatlarga tadbiq qilinishida ekanligi ham tasodifiy emas. Ilk islom va shariatga jamoa tuzumidan o`sib chiqqan normalar - qoidalar xosdir. Bunday normalarda kollektivchilik, rahmdillik, mayib-majruh va boshqa nochor kishilar haqida g`amxo`rlik elementlari saqlanib qolgan edi. Biroq albatta shariatda insonning xudo oldida ojizligi haqidagi, unga so`zsiz itoat etishi haqidagi tasavvurlar ham o`z ifodasini topgan. Qur`oni Karimda musulmon uchun sabr-toqat va mo`minlik zarurligi alohida ta`kidlanadi: «Sabr qiling, Alloh sabr qiluvchilar bilan». Shu tariqa shariatda musulmonning xalifaga va davlat hokimiyatiga bo`ysunish majburiyati mustahkamlangan: «Allohga bo`ysuning va uning elchisiga va oralaringizdagi hokimiyat egalariga itoat eting».

Shariatning dastlab o`ta ilohiy-diniy xarakterda bo`lganligi uning hu-quqiy tuzilishi va tushunchalarining o`ziga xosligini belgilagan, aql-idrok-ka asoslangan huquq ijodkorlik faoliyatiga to`sqinlik qilgan. Biroq, VIII-IX asrlarda shariat patriarxal jamoa va qabilaviy idrok qilish doirasidan tashqari chiqib, feodallashayotgan ijtimoiy munosabatlar bilan to`qnash kelgan va juda ko`p musulmon ilohiyotchi huquqshunoslarining faol sa`i-harakatlari sharofati bilan tobora ko`proq darajada aql-idrokka asoslangan huquq sifatida namoyon bo`la boshlagan. Musulmon huquqshunos olimlari shariatning asosiy va an`anaviy qoidalarini saqlab qolgan holda sof yuridik tabiatga ega bo`lgan ko`pdan-ko`p huquqiy ta`limotlar va normalar ishlab chiqdilar. Abu Hanifa an-Nu`mon ibn Sobit (699-767 yillar), Malik ibn Anas Abu Abdulloh (721-795 yillar), Abu Abdullo Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy (767-820 yillar), Ahmad Abu Abdulloh ash-Shayboniy ibn Hanbal (tug`ilgan yili ma`lum emas-825 yillar) va boshqalar musulmon dunyosida juda mashhur va nufuzli bo`lganlar.

Abu Hanifa sunniylikdagi hanafiya mazhabining asoschisi va imomi, ilohiyotchi fiqhshunoslardan biri bo`lib, shariat huquqini tartibga solgan, qiyosni tadbiq etgan, istihon (manbalar asosida chiqarish mumkin bo`lgan xulosa yoki hukmlardan musulmonlar jamoasi uchun maqbulrog`i va foy-dalirog`ini qabul qilish) prinsipini ishlab chiqqan, mahalliy huquq norma-larini (odatni) shariat bilan kelishtirib qo`llashni joriy etgan, huquqshunos-likka ratsionalizm elementlarini kiritgan. Undan yozma asarlar qolmagan, lekin ayrim manbalarga ko`ra, u «Buyuk huquqshunoslik» («Al-fiqh al-akbar») nomli mashhur kitobning muallifi hisoblanadi.

Malik ibn Anos molikiya mazhabining asoschisi, ilohiyotchi faqih-lardan biri bo`lib, islom diniy huquq tizimini ishlab chiqishda konservativ mavqeda turgan, Muhammad (SAV) davridagi an`analarni yoqlab chiqqan, ya`ni «ashob al-hadis» («hadis tarafdorlari») oqimining yirik namoyondasi bo`lgan. Uning yagona asari - «Al-Muvatta`» («Ommaviy», «Barchaga tushunarli» ma`nosida) bo`lib, ilk hadis to`plamlaridan biri hisoblanadi.

Muhammad ibn Idris ash-Shofi`iy sunniylikdagi shofi`iya mazhabi-ning asoschisi va imomi, ilohiyotchi faqihlardan biri bo`lib, Makkada ya-shagan, hadislar va fiqxni o`rgangan, 810 yildan Bog`dodda o`z ta`limotini targ`ib qilgan. Shofi`iy o`z asarlarida islom huquqini an`anaviy normalar bilan bog`lashga intilgan. U fiqh asoslariga to`la ta`rif bergan, ijmo`dan foydalanishga e`tibor qilgan. Uning asosiy asarlari shogirdlari tomonidan «Kitob al umma» to`plami shakliga keltirilgan.

Ibn Hanbal hanbaliya mazhabining asoschisi va imomi bo`lib, izchil, e`tiqodi mustahkam sunniylikni himoya qilgan va mu`taziliylarga qarshi kurashgan. Uning ta`limoti XVIII asr oxirlarida vahhobiylarning shakl-lanishiga asos bo`lgan. Diniy huquq va hadisshunoslik sohasidagi 6 jildlik «Musnad» («Suyanchiq» yoki «Tirgak», Qohira, 1895) nomli asari hozir-gacha yetib kelgan.

O`rta asrlardagi, ayniqsa dastlabki paytlardagi, musulmon huquqini tavsiflovchi muhim belgilardan biri uning nisbatan yaxlitligi, butunligida edi. Unda yakka xudo - Alloh haqidagi tasavvurlar bilan birga universal xarakterga ega bo`lgan yagona huquqiy tartibot haqidagi g`oya ham o`rnatilgan. Darhaqiqat, dastlab Arabiston yarim orolida vujudga kelgan musulmon huquqi xalifalikning chegaralari kengaya borishi bilan ko`pdan-ko`p yangi hududlarga tarqalgan.

Biroq, musulmon huquqi avvalo hududiy emas, diniy, masjidlarga oid prinsip asosida maydonga chiqqan. Har bir musulmon u qayerda, qaysi mamlakatda bo`lishidan qat`i nazar, shariatga rioya qilishi, islomga sodiq qolishi lozim. Islomning asta-sekin keng tarqala borishi va jahon dinlari-dan biriga aylanishi bilan shariat o`ziga xos jahon huquqiy tizimi bo`lib qolgan. Shariatning ana shunday yaxlit, bir butun huquqiy tizim sifatida maydonga chiqishi uning g`arbiy Yevropa mamlakatlari huquqidan farq qiluvchi muhim jihatlaridandir. Ma`lumki, g`arbiy Yevropa mamlakatlari-da huquq xilma-xilligi, bir butun, yaxlit emasligi, harakat doirasining cheklanib qolganligi, ichki qarama-qarshiliklari va boshqa jihatlari bilan tavsiflanadi.

Shariat diniy huquq sifatida Yevropa mamlakatlaridagi kanonik (di-niy, muqaddas, qat`iylashgan, o`rnak bo`lib qolgan) huquqdan ham farq qilib, ijtimoiy va cherkov hayotining faqat aniq ko`rinib turgan sohalarini-gina emas, balki keng qamrovli va juda ko`p masalalarini o`z ichiga olgan huquqiy tizim sifatida maydonga chiqadi. Musulmon huquqi-shariat dast-lab Osiyo va Afrikaning bir qator mamlakatlarida o`rnatilgan bo`lsa, so`ngra vaqt o`tishi bilan uning harakat doirasi O`rta Osiyo, Kavkaz orti, Shimoliy, shuningdek, qisman Sharqiy va G`arbiy Afrikaga, Janubiy-Shar-qiy Osiyodagi qator mamlakatlarga ham tarqaladi. Biroq islom va shariat-ning bunchalik shiddat bilan va keng tarqalishi unda tobora mahalliy xusu-siyatlarning namoyon bo`lishiga olib kelgan. Buning natijasida alohida hu-quqiy institutlarni sharhlash va muayyan huquqiy nizolarni hal qilishda shariatda turli qarama-qarshiliklar, turli xil yondoshuvlar yuzaga kelgan. Oqibatda esa islomda turli oqimlar, yo`nalishlar va mazhablar paydo bo`lgan.

I