Arab, natrun, yun nitron tabiiy soda; lot natrium, Na

Қотишмалари. Натрий метaли мис, кадмий стронций биpикмaлapини ҳосил қилaди.

Теxнoлoгияси. Натрий метaли асосaн икки усулдa oлинaди. Биринчиси, натрий гидроксидини суюқлaнтиpиб, электpoлиз қилинaди. Бундa aнoд никель­дaн, кaтoд темиpдaн ясaлaди. Кaтoддa натрий метaли қaйтapилaди. Натрий xлop тузини суюқлaнтиpиб, электpoлиз қилиш йўли билaн oлинaди. Шунингдек, натрий суюлтиpилгaн натрий xлopид ёки натрий гидроксидни электpoлиз қилиш йўли билaн oлинaди. Кaтoддa натрий aжpaлиб чиқaди:

К - (кaтoд) Na, A - (aнoд) Cl.

Натрий xлopиднинг суюқлaниш ҳapopaтини 800⁰C дaн пасайтиpиш учун (575-585⁰C) унгa КCl ,CaCl₂, NaF ёки бошқа тузлap қўшилaди.

Eritpeleri. Natriy metali mıs, kadmiy strontsiy bipikmalapini payda etadı.

Texnologiyası. Natriy metali tiykarınan eki usılda alınadı. Birinshisi, natriy gidroksidini suyıqlantipib, elektpoliz etiledi. Bunda anod nikel'dan, katod temipdan yasaladi. Katodda natriy metali qaytapiladi. Natriy xlop tuzini suyıqlantipib, elektpoliz etiw jolı menenalınadı. Sonıń menen birge, natriy suyultipilgan natriy xlopid yamasa natriy gidroksidni elektpoliz etiw jolı menen alınadı. Katodda natriy ajpalib shıǵadı:
K - (katod) Na, A - (anod) Cl.
Natriy xlopidning suyıqlanıw hapopatini 8000C den pasaytipish ushın (575-5850C) oǵanKCl, CaCl2, NaF yamasa basqa tuzlap qosıladı.

Ishqoriy metallar juda yengil, yumshoq, litiydan boshqalari pichoq bilan oson kesiladi. Hamma metallarga nisbatan reaksiyaga kirish qobiliyatlari eng kuchli. Ishqoriy metallarning eng muhim xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan Eng muhim xossalari Litiy Li Natriy Na Kaliy K Rubidiy Rb Seziy Cs Tartib raqami 3

Sıltıiy metallar júdá jeńil, jumsaq, litiydan basqaları pıshaq menen ańsat kesiledi. Hámmemetallarga salıstırǵanda reaksiyaǵa kiriw qábiletleri eń kúshli. Sıltıiy metallarning eńza’ru’rli ózgeshelikleri tómendegi kestede keltirilgen Eń za’ru’rli ózgeshelikleri Litiy Li Natriy Na Kaliy K Rubidiy Rb Seziy Cs Tártip nomeri 3

11 19 37 55 Nisbiy atom massasi- Ar 6,941 22,990 39,098 85,468 132,905 Zichliklari- r, g/sm3 0,534 0,97 0,86 1,532 1,87 Yer qobigidaga massa miqdori, % 3∙10-3 2,64 2,6 1,5 ∙10-2 3,7 ∙10-5 Suyuvdanish temperaturasi, °S 179,0 97,8 63,5 38,5 28,5 Qaynash temperaturasi, °S 1340 883 760 696 708 Nisbiy elektromanfiyligi 1,0 0,9 0,8 0,8 0,7 Oksidlanish darajasi +1 +1 +1 +1 +1 Alangasining rangi To’q qizil Sariq Ko’k - binafsha Atom radiuslari, nµ 0,155 0,189 0,236 0,248 0,267 Ion radiuslari, Me+, nµ 0,068 0,098 0,133 0,149 0,165 Ionlanish potensiallari, I1, Me°→Me+, V 5,39 5,14 4,34 4,18 3,89 Standart elektrod potensiali E°(Meer/Me0 ), V -3,045 -2,714 -2,924 -2,925 -2,923 Valent elektron konfigurasiyalari [He]2s 1 [Ne]3s 1 [Ar]4s 1 [Kr]5s 1 [Xe]6s 1 Reaksion qobiliyati O r t a d i Kattikliklari K a m a y a d i Metallik (asoslik) xossalari O r t a d i Oksidlari va asoslarining asoslik xossalari Li2O LiOH Na2O NaOH K2O KOH Rb2O RbOH Cs2O CsOH O r t a d i Kislorod va suv bilan reaksiyalari O r t a d

Natriyni birinchi marta metall ko’rinishida 1807 yil Devi (Angliya) natriy gidroksid suyuqlanmasini elektroliz qilib ajratgan. Natriyning tabiatda tarqalishi Natriy yer po’stlog’ida tarqalishi bo’yicha oltinchi elementdir, u faqat bog’langan holda uchraydi. Natriy minerallar tarkibiga, sho’r plastlar, tirik organizmlar tarkibiga kiradi, tabiiy suvda (1l dengiz suvida 10,6g Na + ioni) bo’ladi. Minerallari: NaCl - (tosh tuzi) , galit; NaNO3 - nitronatrit (natron yoki chili selitrasi); Na3 AlF6 - kriolit; ( ) Na AlSi3O8 - albit (natriyli dala shpati); Na2 SO4 10H2O - glauber tuzi; Na2SO4·10H2O NaCl KCl - silvinit. Tabiiy birikmalarda natriy borligi yoki natriy uchun sifat reaksiya alanga rangini yorqin sariq rangga kirishi bilan aniqlanadi (alangaga kobaltli ko’k shisha orqali qaralganda rang yo’qoladi). Natriy hayotiy eng zarur element, u hamma tirik organizmlar uchun va ayrim o’simliklar tarkibiga kiradi.  Na - ioni qon plazmasi va limfaga kiradi.

1 19 37 55 Salıstırmalı atom massası- Ar 6, 941 22, 990 39, 098 85, 468 132, 905 Tıǵızlıqları- r, g/sm3 0, 534 0, 97 0, 86 1, 532 1, 87 Jer qobigidaga massa muǵdarı, % 3∙10 -3 2, 64 2, 6 1, 5 ∙10 -2 3, 7 ∙10 -5 Suyuvdanish temperaturası, °S 179, 0 97, 8 63, 5 38, 5 28, 5 Qaynaw temperaturası, °S 1340 883 760 696 708 Salıstırmalı elektromanfiyligi 1, 0 0, 9 0, 8 0, 8 0, 7 Oksidleniw dárejesi +1 +1 +1 +1 +1 Jalınsınıń reńi Qıp-qızıl Sarı Kók - biynápshe gúli Atom radiusları, nµ 0, 155 0, 189 0, 236 0, 248 0, 267 Ion radiusları, Me+, nµ 0, 068 0, 098 0, 133 0, 149 0, 165 Ionlanish potensialları, I1, Me°→Me+, V 5, 39 5, 14 4, 34 4, 18 3, 89 Standart elektrod potensialı E° (Meer/Me0 ), V -3, 045 -2, 714 -2, 924 -2, 925 -2, 923 Valent elektron konfigurasiyalari [He]2s 1 [Ne]3s 1 [Ar]4s 1 [Kr]5s 1 [Xe]6s 1 Reaksion qábileti O r t a d i Kattikliklari K a m a y a d i Metallik (tiykarlıq) ózgeshelikleriO r t a d i Oksidleri hám tiykarlarınń tiykarlıq ózgeshelikleri Li2O LiOH Na2O NaOH K2O KOH Rb2O RbOH Cs2O CsOH O r t a d i Kislorod hám suw menen reaksiyaları O r t a d
Natriyni birinshi ret metall kórinisinde 1807 jıl Devi (Angliya) natriy gidroksid suyıqlanmasini elektroliz etip ajratgan. Natriyning tábiyatda tarqalıwı Natriy jerqabıqlog'ida tarqalıwı boyınsha altınshı element bolıp tabıladı, ol tek baylanısqan haldaushraydı. Natriy minerallar quramına, shor plastlar, tiri organizmler quramına kiredi, tábiysuvda (1l teńiz suvida 10, 6g Na + ioni) boladı. Mineralları: NaCl - (tas duzı), galit; NaNO3 - nitronatrit (natron yamasa chili selitrasi); Na3 AlF6 - kriolit; () Na AlSi3O8 - albit (natriyli atız shpati); Na2 SO4 10H2O - glauber duzı; Na2SO4•10H2O NaCl KCl - silvinit. Tábiy birikpelerde natriy bar ekenligi yamasa natriy ushın sapa reaksiya jalınreńin jaqtı sarı rangga kiriwi menen anıqlanadı (jalınǵa kobaltli kók shıyshe arqalıqaralganda reń joǵaladı). Natriy turmıslıq eń zárúr element, ol dama tiri organizmler ushınhám ayırım ósimlikler quramına kiredi.  Na - ioni qan plazmasi hám limfaga kiredi.

Texnikada olinishi NaOH - suyuqlanmasini yoki NaCl  CaCl2 aralashmasi suyuqlanmasini elektroliz qilib olinadi. Katod sifatida temir yoki suyuq qo’rgoshin olinadi (bunda qo’rgoshin natriydan distillyasiya usulida ajratiladi). 2.3.1. Natriyning fizikaviy va kimyoviy xossalari Kumushdek yaltiroq, yumshoq, pichoq bilan kesiladi. Natriy bug’lari to’qqizil rangli, metallik natriyni yuzasi havoda juda tezlik bilan NaOH va Na2CO3 bilan qoplanadi. Natriy suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi: 2Na2H2O  2NaOH  H2  Natriy bo’lakchasi suvga tashlanganda reaksiya issiqligidan suyuqlanadi va sharcha bo’lib, suv betida ajralib chiqayotgan vodorod ta'siridan tartibsiz harakatda bo’ladi. Bunda ayrim Natriy havoda past, ammo sof kislorodda yorqin alanga berib yonadi va litiydan farqli natriy peroksid hosil bo’ladi: 2Na  O2 Na2O2 Suyuqlantirilgan natriy galogenlar atmosferasida yonadi: 2Na Cl 2NaCl  2  Natriy simob bilan amalgama hosil qiladi ( ) NaHgx . Salgina qizdirilganda natriy vodorod, oltingugurt va boshqa metalmaslar bilan birikadi. Natriyning birikmalari, olinishi, xossalari va ishlatilishi Natriy xlorid. Tabiatda daryo suvlarida va tirik organizmlar tarkibida va tosh tuz tarkibida bo’ladi. Inson organizmida NaCl 150-300 g gacha bo’ladi. U qon va to’qimalar tarkibida uchraydi. Ortiqcha miqdordagi natriy xlorid inson organizmiga zuda zarar. Qon tarkibida 0,9 % ni NaCl tashkil etadi. 0,9%li natriy xlorid eritmasi medisinada fiziologik eritma sifatida ishlatiladi.Oq kristall modda. 8010 S da suyuqlanadi, 14400 S da qaynaydi. Qaynoq va sovuq suvda yaxshi eriydi. 200 S da 100g suvda 35,8 g osh tuzi eriydi. Bunda, 24,6 % li to’yingan eritma hosil bo’ladi. NaCl tuzidan foydalanilgan holda boshqa moddalar olinadi.

Texnikada alınıwı NaOH - suyıqlanmasini yamasa NaCl  CaCl2 qospası suyıqlanmasinielektroliz etip alınadı. Katod sıpatında temir yamasa suyıq qo'rgoshin alınadı (bundaqo'rgoshin natriydan distillyasiya usılıda ajratıladı). 2. 3. 1. Natriyning fizikaviy hámximiyalıq ózgeshelikleri Gúmis sıyaqlı jıltır, jumsaq, pıshaq menen kesiledi. Natriy puwitoǵızil reńli, metallik natriyni maydanı hawada júdá tezlik menen NaOH hám Na2CO3 menen oralanadı. Natriy suw menen kúshli reaksiyaǵa kiriwedi: 2Na2H2O  2NaOH  H2  Natriy bólekshesi suvga taslanǵanda reaksiya ıssılıgınan suyıqlanadı hám sharikbolıp, suw betida ajralıp shıǵıp atırǵan vodorod tásiriden tártipsiz háreketde boladı. Bundaayırım Natriy hawada tómen, biraq sap kislorodta jaqtı jalın berip janadı hám litiydan ayrıqsha natriy qıshqılanıw payda boladı: 2Na  O2 Na2O2 Suyıqlantirilgan natriy galogenlar atmosferasında janadı: 2Na Cl 2NaCl  2  Natriy sınap menen ámelgemepayda etadı () NaHgx. Salgina qızdırılǵanda natriy vodorod, altıngugurt hám basqametalmaslar menen birikadi. Natriyning birikpeleri, alınıwı, ózgeshelikleri hám isletiliwiNatriy xlorid. Tábiyatda dárya suwida hám tiri organizmler quramında hám tas duzquramında boladı. Insan organizminde NaCl 150-300 g ge shekem boladı. Ol qan hámtoqımalar quramında ushraydı. Artıqsha muǵdardaǵı natriy xlorid insan organizmine zuda zálel. Qan quramında 0, 9 % ni NaCl quraydı. 0, 9%li natriy xlorid eritpesi medisinada fiziologikalıq eritpe sıpatında isletiledi. Aq kristall zat. 8010 S de suyıqlanadı, 14400 S de qaynaydi. Qaynoq hám suwıq suvda jaqsı eriydi. 200 S de 100g suvda 35, 8 g palawduzı eriydi. Bunda, 24, 6 % li to'yingan eritpe payda boladı. NaCl tuzidan paydalanılǵanhalda basqa zatlar alınadı.

Masalan: suvsiz natriy xlorid tuziga konsentrlangan sul’fat kislota ta’sir ettirib xlorovodorod olinadi. NaCl  H SO  NaHSO  HCl 2 4 4 Natriy xloridning ishlatilishi. Kimyo sanoatida natriy xlorid natriyning boshqa tuzlarini olishda va xlor olishda asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladi. NaCl erritmasi elektroliz qilinganda NaOH, H2, Cl2 va ulardan foydalangan holda HCl, NaClO va NaClO3 lar olinadi. NaCl suyuqlanmasi elektroliz qilinda Na va Cl2 olinadi. NaCl ammiakli usulda soda olisnaCl sovun ishlab chiqarishda, organik bo’yoqlar olishda, keramika sanoati uchun glazur komponentlar , portlovchi moddalar olishda qo’llaniladi. Na2O2 - Natriy peroksid kuchli oksidlovchilar qatoriga kiradi. U suvda gidrolizlanadi, uning suvdagi eritmasi ishqoriy muhitga ega: Na2O2 + 2H2O = 2Na+ + 2OH- + H2O2 Natriy giperoksid NaO2 yuqori bosimda va 500°S da kislorod bilan Na2O2 ning o'zaro ta'siridan hosil bo'ladi; bu moddaga suv ta'sir ettirilsa quyidagi reaksiya boradi. Na2O2 + 2H2O = 2NaOH- + H 2O 2 Natriy giperoksid NaO2 materiallarni oqartirishda va suv osti kemalarida kislorod olish uchiun ishlatiladi. Bu jarayon quyidagicha boradi: 2Na2O2  2CO2 2Na2CO3  O2 Natriyning ozon bilan birikmasi ozonid NaO3 ham olingan. Bu modda juda beqaror. Ishqoriy metallarning kislorodga moyilligi katta bo’lganliklari uchun Me2O tipidagi xarakterli oksidlari unchalik barqaror emas, suyuqlanguncha parchalanadi. Ulardan farqli Me2O2 tipidagi peroksidlari barqaror, parchalanadilar. Normal oksidlari tegishli metallarni peroksidlari bilan qizdirib olinadi: Me2O2 + 2Me = 2Me2O (Me =Na, K, Rb) Na2O - rangsiz, qolganlari sariq yoki zarg’aldok rangli. Ularning hammasi juda gigroskopik, suv bilan birikib gidroksidlarni hosil qiladi: 2 ( , , ) Me2O  H2O  MeOH Me  Na K Rb Gidroksidlar NaOH - qadimiy nomi o’yuvchi natr, kaustik soda, kaustik.

Mısalı: suwsız natriy xlorid tuziga konsentrlangan sulfat kislota tásir ettirib xlorovodorod alınadı. NaCl  H SO  NaHSO  HCl 2 4 4 Natriy xloridniń isletiliwi. Ximiya sanaatıdanatriy xlorid natriyning basqa duzların alıwda hám xlor alıwda tiykarǵı sheki onimsıpatında isletiledi. NaCl erritmasi elektroliz etilgende NaOH, H2, Cl2 hám olardanpaydalanǵan halda HCl, NaClO hám NaClO3 lar alınadı. NaCl suyıqlanmasi elektrolizetińde Na hám Cl2 alınadı. NaCl ammiakli usılda soda olisnaCl sabın óndirisde, organikboyawlar alıwda, keramika sanaatı ushın glazur komponentler, portlaytuǵın zatlaralıwda qollanıladı. Na2O2 - Natriy qıshqılanıw kúshli oksidlovchilar qatarına kiredi. Olsuvda gidrolizlanadi, onıń suvdagi eritpesi sıltıiy ortalıqqa iye: Na2O2 + 2H2O = 2Na+ + 2OH- + H2O2 Natriy giperoksid NaO2 joqarı basımda hám 500°S de kislorod menenNa2O2 dıń óz-ara tásiriden payda boladı; bul zatǵa suw tásir ettirilsa tómendegireaksiya baradı. Na2O2 + 2H2O = 2NaOH- + H 2O 2 Natriy giperoksid NaO2 materiallardı oqartirishda hám suw astı kemelerinde kislorod alıw uchiun isletiledi. Bulprocess tómendegishe baradı: 2Na2O2  2CO2 2Na2CO3  O2 Natriyning ozon menenbirikpesi ozonid NaO3 da alınǵan. Bul zat júdá biyqarar. Sıltıiy metallarning kislorodqabeyimligi úlken bolǵanlıqları ushın Me2O tipidagi xarakterli oksidleri onsha turaqlı emes, suyıqlanguncha úzindilenedi. Olardan ayrıqsha Me2O2 tipidagi peroksidları turaqlı, úzindilanadilar. Normal oksidleri tiyisli metallarni peroksidları menen qizdirib alınadı: Me2O2 + 2Me = 2Me2O (Me =Na, K, Rb) Na2O - reńsiz, qalǵanları sarı yamasazarg'aldok reńli. Olardıń hámmesi júdá gigroskopik, suw menen birikib gidroksidlarni payda etadı: 2 (,, ) Me2O  H2O  MeOH Me  Na K Rb Gidroksidlar NaOH - áyyemgiatı o'yuvchi natr, kaustik soda, kaustik.

Texnikada NaOH olishning eng muhim usuli osh tuzi eritmasini elektroliz qilishdir. Elektrolizning asosiy mahsuloti NaOH va gaz holidagi H2 hamda Cl2 lardir. Katod rolida simob yoki temir ishlatiladi. NaOH olishni eng qadimiy usuli Na2CO3 ni so’ndirilgan ohak eritmasi bilan ishlov berishdir, (kaustifikasiyalash jarayoni): Na2CO3 Ca(OH) 2  CaCO3  2NaOH Cho’kma filtirlanadi va filtrat bug’lantirilib quruq holdagi Chukma filtirlanadi va filtrat buglantirilib quruq holdagi NaOH olinadi. Bug’latish jarayoni temir chanlarda olib boriladi, keyin quruq NaOH qayta suyuqlantiriladi. Natriy gidroksid NaOH – o’yuvchi natriy yoki kaustik soda deb ham ataladi. Ok tusli qattiq modda. Laboratoriyada NaOH olish uchun natriy suvda eritiladi. Na2 SO4 10H2O - glauber tuzi, juda katta koni Qora - bo’g’oz ko’lida (Kaspiy dengizi) uchraydi. Suvsiz Na2 SO4 32,4°S dan yuqori temperaturada kristallanadi, undan past temperaturada kristalgidrat Na2 SO4 10H2O holida ajraladi. Na2 SO4 - viskoza tolasini, shisha, ultramarin, farmasevtik preparatlar olishda, paxtali gazmollarni bo’yashda ishlatiladi. Natriy tiosul’fat Na2 S2O3  5H2O oq kristall modda. Suvda yaxshi eriydi. Oltingugurt bilan natruy sul’fitning o’zaro ta’sir reaksiyasi orqali olinadi. Na2 SO3  S  Na2 S 2O3 yoki, natriy karbonat va natriy sul’sid aralashmasidan SO2 gazini o’kazish orqali: Na2CO3  2Na2 S  4SO  3Na2 S2O3 CO2 Natriy tiosul’fatning oksidlanishi natida oltingugurt ajralib chiqadi: Na2 S2O3  2HCl  2NaCl  SO2  S  H2O Natriy tiosul’fat qog’oz sanoatida qog’ozni xlor yordamida oqartirishda ishlatiladi Na S O 4Cl 5H O 2Na SO H SO 8HCl 2 2 3  2  2  2 4  2 4  Natriy tiosul’fat analitik kimyoda yodni miqdorini aniqlashda titrant sifatida ishlatiladi: natriy tetrationat Na S O J Na S O 2 NaJ 2 2 3  2   2 4 6  Natriy nitrat NaNO3- oq, gigroskopik, suvda yaxshi eriydigan kristall. Uning T s S o . .  311 . 380 0 S da parchlanadi: NaNO3 NaNO2 O2 t   Natriy nitrat konsentrlangan sul’fat kislota bilan reaksiyaga kirishganda nitrat kislota hosil bo’ladi. 2NaNO3  H2 SO4  Na2 SO4  2HNO3 Natriy nitrat mineral og’itlar va portlovchi moddalar olishda ishlatiladi. Na2CO3 - qadimiy nomi kalsinasilangan soda Na2CO3 10H2O kristallik soda (natriy karbonatning dekagidrati, unda 63% kristallizasion suv bor). Na2CO3 10H2O - oq kristallar, havoda uqalanadi (kristallizsion suvini bir kismini yo’qotgani uchun), 32°S da suyuqlanadi. Suvda eriydi, gidroliz natijasida suvli eritmasi ishkoriy muhitga ega. Unga ko’pgina kuchli va kuchsiz kislotalar ta'sir ettirilganda CO2 chiqarib parchalanadi: Na2CO3 2HNO3  2NaNO3  H2OCO2 Na2CO3 2CH3COONa  2CH3COONa  H2OCO2 Ishlatilishi Natriyni boshqa birikmalarini olishda, shisha ishlab chiqarishda, sovun va sun'iy yuvuvchi vositalar emallar ultramarin olishda, suvning qattiqligini yuqotishda, metallarni yog’sizlantirishda, domna jarayonida olinadigan cho’yanni desulfurlash uchun ishlatiladi.

Texnikada NaOH alıwdıń eń za’ru’rli usılı palaw duzı eritpesin elektroliz etiw bolıptabıladı. Elektrolizning tiykarǵı ónimi NaOH hám gaz holidagi H2 hámde Cl2 lar bolıptabıladı. Katod rolida sınap yamasa temir isletiledi. NaOH alıwdı eń áyyemgi usılıNa2CO3 ni so'ndirilgan hák eritpesi menen qayta islew bolıp tabıladı, (kaustifikasiyalash procesi): Na2CO3 Ca (OH) 2  CaCO3  2NaOH Shókpe filtirlanadi hám filtrat bug'lantirilib qurǵaqlay haldaǵı Chukma filtirlanadi hám filtrat buglantirilib qurǵaqlayhaldaǵı NaOH alınadı. Puwlatıw procesi temir asnawlarda alıp bariladı, keyin qurǵaqlayNaOH qayta suyıqlantiriladi. Natriy gidroksid NaOH - o'yuvchi natriy yamasa kaustik soda dep da ataladı. Ok tusli qattı zat. Laboratoriyada NaOH alıw ushın natriy suvda eritiladi. Na2 SO4 10H2O - glauber duzı, kútá úlken koni Qara - buwaz ko'lida (Kaspiy teńizi) ushraydı. Suwsız Na2 SO4 32, 4°S den joqarı temperaturada kristallanadi, odantómen temperaturada kristalgidrat Na2 SO4 10H2O holida ajraladi`. Na2 SO4 - viskoza tolasini, shıyshe, ultramarin, farmasevtik preparatlar alıwda, paxtalı gazmollarni boyawdaisletiledi. Natriy tiosul'fat Na2 S2O3  5H2O aq kristall zat. Suvda jaqsı eriydi. Altıngugurt menen natruy sul'fitning óz-ara tásir reaksiyası arqalı alınadı. Na2 SO3  S  Na2 S 2O3 yamasa, natriy karbonat hám natriy sul'sid qospasıdan SO2 gazın o'kazish arqalı: Na2CO3  2Na2 S  4SO  3Na2 S2O3 CO2 Natriy tiosul'fatning oksidleniwinatida altıngugurt ajralıp shıǵadı: Na2 S2O3  2HCl  2NaCl  SO2  S  H2O Natriy tiosul'fat qaǵaz sanaatıda qaǵaznı xlor járdeminde oqartirishda isletiledi Na S O 4Cl 5H O 2Na SO H SO 8HCl 2 2 3  2  2  2 4  2 4  Natriy tiosul'fat analitik ximiyada yodni muǵdarın anıqlawda titrant sıpatında isletiledi: natriy tetrationat Na S O J Na S O 2 NaJ 2 2 3  2   2 4 6  Natriy nitrat NaNO3- aq, gigroskopik, suvda jaqsı eriydigan kristall. Onıń T s S o..  311. 380 0 S de parchlanadi: NaNO3 NaNO2 O2 t   Natriy nitratkonsentrlangan sulfat kislota menen reaksiyaǵa kiriwgenda nitrat kislota payda boladı. 2NaNO3  H2 SO4  Na2 SO4  2HNO3 Natriy nitrat mineral og'itlar hám portlaytuǵınzatlar alıwda isletiledi. Na2CO3 - áyyemgi atı kalsinasilangan soda Na2CO3 10H2O kristallik soda (natriy karbonattıń dekagidrati, ol jaǵdayda 63% kristallizasion suw bar). Na2CO3 10H2O - aq kristallar, hawada uqalanadi (kristallizsion suwın bir kismini joǵatǵanı ushın), 32°S de suyıqlanadı. Suvda eriydi, gidroliz nátiyjesinde suwlı eritpesiishkoriy ortalıqqa iye. Oǵan kóplegen kúshli hám kúshsiz kislotalar tásir ettirilgende CO2 shıǵarıp úzindilenedi: Na2CO3 2HNO3  2NaNO3  H2OCO2 Na2CO3 2CH3COONa  2CH3COONa  H2OCO2 Isletiliwi Natriyni basqa birikpelerinalıwda, shıyshe óndirisde, sabın hám jasalma yuvuvchi qurallar emallar ultramarin alıwda, suwdiń qattılıǵın yuqotishda, metallarni yog'sizlantirishda, domna processinde alınatuǵınshoyındı desulfurlash ushın isletiledi.

Natriy yer po’stlog’ida tarqalishi bo’yicha oltinchi elementdir, u faqat bog’langan holda uchraydi. Natriy minerallar tarkibiga, sho’r plastlar, tirik organizmlar tarkibiga kiradi, tabiiy suvda (1l dengiz suvida 10,6g Na+ ioni) bo’ladi. Minerallari: NaCl - (tosh tuzi) , galit; NaNO3 - nitronatrit (natron yoki chili selitrasi); Na3 AlF6 - kriolit; ( ) Na AlSi3O8 - albit (natriyli dala shpati); Na2 SO4 10H2O - glauber tuzi; NaCl KCl - silvinit. Tabiiy birikmalarda natriy borligi yoki natriy uchun sifat reaksiya alanga rangini yorqin sariq rangga kirishi bilan aniqlanadi (alangaga kobaltli ko’k shisha orqali qaralganda rang yo’qoladi). Natriy hayotiy eng zarur element, u hamma tirik organizmlar uchun va ayrim o’simliklar tarkibiga kiradi.  Na - ioni qon plazmasi va limfaga kiradi. Texnikada olinishi NaOH - suyuqlanmasini yoki NaCl  CaCl2 aralashmasi suyuqlanmasini elektroliz qilib olinadi. Katod sifatida temir yoki suyuq qo’rgoshin olinadi (bunda qo’rgoshin natriydan distillyasiya usulida ajratiladi). Natriyning fizikaviy va kimyoviy xossalari Kumushdek yaltiroq, yumshoq, pichoq bilan kesiladi. Natriy bug’lari to’ - qizil rangli, metallik natriyni yuzasi havoda juda tezlik bilan NaOH va Na2CO3 bilan qoplanadi. Natriy suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi: 2Na2H2O  2NaOH  H2  Natriy bo’lakchasi suvga tashlanganda reaksiya issiqligidan suyuqlanadi va sharcha bo’lib, suv betida ajralib chiqayotgan vodorod ta'siridan tartibsiz harakatda bo’ladi. Bunda ayrim hollarda ajralib chiqayotgan vodorodnihg yonishi yoki natriy sharchasi idish devoriga yopishib qolsa (kuchli qizishidan) maydamayda portlashchalar sodir bo’lib, suvni sachratishi mumkin. Bunday suvni ko’zga tushishi juda xavfli (ishqorli suv) bo’ladi. Shu sababli natriyni suv bilan reaksiyasi xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilingan holda himoya ko’z oynagi bilan yoki mo’rili shkaf ostida olib boriladi. Natriy spirtlar bilan suvga nisbatan ancha sekin reaksiyaga kirishadi: 2Na 2C2H5OH 2C2H5ONa  H2  Natriy havoda past, ammo sof kislorodda yorqin alanga berib yonadi va litiydan farkli natriy peroksid hosil bo’ladi: 2Na  O2 Na2O2 Suyuqlantirilgan natriy galogenlar atmosferasida yonadi: 2Na Cl 2NaCl  2  Natriy simob bilan amalgama hosil qiladi ( ) NaHgx . Salgina qizdirilganda natriy vodorod, oltingugurt va boshqa metalmaslar bilan birikadi. Natriyning birikmalari Natriy xlorid. Tabiatda daryo suvlarida va tirik organizmlar tarkibida va tosh tuz tarkibida bo’ladi. Inson organizmida NaCl 150-300 g gacha bo’ladi. U qon va to’qimalar tarkibida uchraydi.

Natriy jer qabıqlog'ida tarqalıwı boyınsha altınshı element bolıp tabıladı, ol tek baylanısqanhalda ushraydı. Natriy minerallar quramına, shor plastlar, tiri organizmler quramına kiredi, tábiy suvda (1l teńiz suvida 10, 6g Na+ ioni) boladı.

 Mineralları: NaCl - (tas duzı), galit; NaNO3 - nitronatrit (natron yamasa chili selitrasi); Na3 AlF6 - kriolit; () Na AlSi3O8 - albit (natriyli atız shpati); Na2 SO4 10H2O - glauber duzı; NaCl KCl - silvinit. Tábiy birikpelerde natriy bar ekenligi yamasa natriy ushın sapa reaksiya jalın reńin jaqtı sarırangga kiriwi menen anıqlanadı (jalınǵa kobaltli kók shıyshe arqalı qaralganda reńjoǵaladı). Natriy turmıslıq eń zárúr element, ol dama tiri organizmler ushın hám ayırımósimlikler quramına kiredi.  Na - ioni qan plazmasi hám limfaga kiredi. Texnikadaalınıwı NaOH - suyıqlanmasini yamasa NaCl  CaCl2 qospası suyıqlanmasini elektrolizetip alınadı. Katod sıpatında temir yamasa suyıq qo'rgoshin alınadı (bunda qo'rgoshin natriydan distillyasiya usılıda ajratıladı). Natriyning fizikaviy hám ximiyalıq ózgeshelikleriGúmis sıyaqlı jıltır, jumsaq, pıshaq menen kesiledi. Natriy puwi to' - qızıl reńli, metalliknatriyni maydanı hawada júdá tezlik menen NaOH hám  Na2CO3 menen oralanadı. Natriy suw menen kúshli reaksiyaǵa kiriwedi: 2Na2H2O  2NaOH  H2  Natriy bólekshesi suvga taslanǵanda reaksiya ıssılıgınan suyıqlanadı hám sharik bolıp, suw betida ajralıpshıǵıp atırǵan vodorod tásiriden tártipsiz háreketde boladı. Bunda ayırım jaǵdaylardaajralıp shıǵıp atırǵan vodorodnihg janıwı yamasa natriy shariksi ıdıs diywaliǵa jabıwıpqalsa (kúshli qizishidan) maydamayda jarılıwshalar júz bolıp, suwdı shashıratıwı múmkin. Bunday suwdı kózge túsiwi júdá qáwipli (sıltılı suw) boladı. Usınıń sebepinen natriyni suwmenen reaksiyası qawipsizlik texnikası qaǵıydalarına ámel etilgen halda qorǵaw kózaynaǵı menen yamasa morılı shkaf astında alıp bariladı. Natriy spirtler menen suvga salıstırǵanda talay áste reaksiyaǵa kiriwedi: 2Na 2C2H5OH 2C2H5ONa  H2  Natriy hawada tómen, biraq sap kislorodta jaqtı jalın berip janadı hám litiydan farkli natriy qıshqılanıw payda boladı: 2Na  O2 Na2O2 Suyıqlantirilgan natriy galogenlar atmosferasında janadı: 2Na Cl 2NaCl  2  Natriy sınap menen ámelgeme payda etadı  NaHgx. Salgina qızdırılǵanda natriy vodorod, altıngugurt hám basqa metalmaslar menenbirikadi. Natriyning birikpeleri Natriy xlorid. Tábiyatda dárya suwida hám tiri organizmlerquramında hám tas duz quramında boladı. Insan organizminde NaCl 150-300 g ge shekemboladı. Ol qan hám toqımalar quramında ushraydı.