Arab, natrun, yun nitron tabiiy soda; lot natrium, Na

Natriy (arab, natrun, yun. nitron — tabiiy soda; lot. natrium), Na — Mendeleyev davriy sistemasining 1 guruhiga mansub kimyoviy element. Ishkr-riy metall. Tartib rakami 11, atom massasi 22,9898. Bitta tabiiy izotopi 23Na bor. Sunʼiy radioaktiv izotoplaridan 23Na va 24Na muhim. Natriyning tabiiy birikmalari — osh tuzi NaCl, soda Na2CO3 qadimdan maʼlum. Metall holidagi Natriyni 1807 yilda ingliz olimi Natriy Devi oʻyuvchi natriyni elektrolizlab ajratib olgan. Massa jihatdan Yer poʻstining 2,64% ini tashkil qiladi. Quyosh atmosferasi va yulduzlararo fazoda Natriy borligi aniqlangan. Dengiz suvida 1,5-1016 t Natriy bor. Natriy tabiatda faqat bi-rikma (tuzlar) holida uchraydi. Ulardan eng muhimlari: natriy xlorid, yaʼni osh tuzi (tosh tuz, galit) NaCl, natriy sulfat (mirabilit, glauber tuzi) Na2SO410H2O, natriy nitrat (chili selitrasi) NaNO3, natriy sulfat (tenardit) Na2SO4, trona NaH(CO3)2, natriy alyuminiy geksaftorid (kriolit) 3NaF-AlF3, natriy tetraborat (bura — tinkal) №2V4O710N2Ovab. Bundan tashqari, Natriy Sa, Sr, Ba, Mg, A1 va nodirer elementlari bilan birgalikda koʻpgina tabiiy silikatlar tarkibiga kiradi. Natriy oʻsimliklar (boʻyimodaron, dengiz oʻti) tarkibida ham bor. Odam va hayvonlar organizmida birikmalar holida boʻladi. Mac, Natriy ionlari odam qoni plazmasida 0,320%, suyakda 0,6%, muskul toʻqimasida 0,6—1,5% ni tashkil kiladi. Organizmda sarf qilingan Natriy oʻrnini toʻldirish uchun kishi sutkasiga 4—5 g osh tuzi isteʼmol qilishi lozim. Natriy konlari yer yuzida keng tarqalgan. Oʻzbekistonda Surxondaryo viloyatida va Qoraqalpogʻistonda katta osh tuzi konlari bor.

Natriy (arab, natrun, yun. nitron — tábiy soda; lot. natrium), Na — Mendeleyev udayıtákirarlanatuǵın sistemasınıń 1 toparına tiyisli ximiyalıq element. Ishkr-riy metall. Tártip rakami 11, atom massası 22, 9898. Bir tábiy izotopi 23Na bar. Jasalma radioaktivizotoplaridan 23Na hám 24Na za’ru’rli. Natriyning tábiy birikpeleri — palaw duzı NaCl, soda Na2CO3 áyyemgiden belgili. Metall holidagi Natriyni 1807 jılda ingliz alımı Natriy Devi o'yuvchi natriyni elektrolizlab ajıratıp alǵan. Massa tárepten Jer qabıǵınń 2, 64% iniskólkemlestiredi. Quyash atmosferası hám juldızlararo keńislik Natriy bar ekenligianıqlanǵan. Teńiz suvida 1, 5-1016 t Natriy bar. Natriy tábiyatda tek bi-rikma (duzlar) holida ushraydı. Olardan eń áhmiyetlileri: natriy xlorid, yaǵnıy palaw duzı (tas duz, galit) NaCl, natriy sulfat (mirabilit, glauber duzı) Na2SO410H2O, natriy nitrat (chili selitrasi) NaNO3, natriy sulfat (tenardit) Na2SO4, trona NaH (CO3) 2, natriy alyuminiy geksaftorid (kriolit) 3NaF-AlF3, natriy tetraborat (bura — dińkel) №2V4O710N2Ovab. Bunnantısqarı, Natriy Sa, Sr, Ba, Mg, A1 hám kemde-kem ushraytuǵıner elementleri menen birgekóplegen tábiy silikatlar quramına kiredi. Natriy ósimlikler (mıń japıraq, teńiz o'ti) quramında da bar. Adam hám haywanlar organizminde birikpeler holida boladı. Mac, Natriy ionlari adam qanı plazmasida 0, 320%, suyekde 0, 6%, muskul toqımasıda 0, 6—1, 5% ni tashkil etedi. Organizmde sarp etiw etilgen Natriy ornın toltırıw ushın kisi sutkasına4—5 g palaw duzı tutınıw etiwi kerek. Natriy kánleri jer júzinde keń tarqalǵan. Ózbekstanda Surxondaryo wálayatında hám Qaraqalpaqstanda úlken palaw duzı kánleribar.

Natriy — kumush kabi oq, yumshoq metall; pichoq bilan oson kesiladi. Zichligi 0,968 g/sm³ (20° da), suyuqlanish temperaturasi 97,83°, qaynash temperaturasi 882,9°. Kimyoviy jihatdan juda faol. Havoda oson oksidlanadi. Suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib (reaksiya baʼzan portlash bilan boradi), natriy gidroksid NaOH va N2 hosil qiladi. Vodorod, kislorod, galogenlar, oltingugurt, uglerod va boshqa bilan reaksiyaga kirisha oladi. Natriy suyuq ammiakda yaxshi eriydi. Koʻpgina metallar bilan qotishmalar beradi.

Natriy osh tuzi NaCl ni elektrolizlab olinadi. Natriy juda faol metall boʻlgani uchun kerosinda saqlanishi kerak. Uni kavsharlab bekitilgan idish yoki maxsus sisternada tashish mumkin. Natriyni ishlatishda maxsus korjoma, qoʻlqop kiyib, koʻzoynak taqish lozim. Ish joyi yongʻinga qarshi vositalar bilan jihozlanishi zarur. Natriy bor joyda yongʻinni suv bilan oʻchirish mumkin emas, aks holda portlash yuz beradi.

Natriy (oʻzi yoki qotishmasi) aviatsiya dvigatellarida, yadro reaktorlarida, maxsus yoritkichlarda, metallurgiyada (qay-taruvchi sifatida va qotishmalar olishda) va tetraetilqoʻrgʻoshin olishda, birikmalari tibbiyotda kasalliklarni davolashda, qishloq xoʻjaligida oʻgʻit sifatida ishlatiladi.

Natriy — gúmis sıyaqlı aq, jumsaq metall; pıshaq menen ańsat kesiledi. Qısıqlıǵı 0, 968 g/sm³ (20° de), suyıqlanıw temperaturası 97, 83°, qaynaw temperaturası 882, 9°. Ximiyalıq tárepten júdá aktiv. Hawada ańsat oksidlenedi. Suw menen kúshli reaksiyaǵa aralasıp(reaksiya geyde jarılıw menen baradı), natriy gidroksid NaOH hám N2 payda etadı. Vodorod, kislorod, galogenlar, altıngugurt, uglerod hám basqa menen reaksiyaǵa kiriwaaladı. Natriy suyıq ammiakda jaqsı eriydi. Kóplegen metallar menen eritpeler beredi.
Natriy palaw duzı NaCl ni elektrolizlab alınadı. Natriy júdá aktiv metall bolǵanı ushın kerosinda saqlanıwı kerek. Onı kepserlab bekitilgan ıdıs yamasa arnawlı cisternada tasıwmúmkin. Natriyni isletiwde arnawlı korjoma, qolǵap kiyip, kóz áynek taǵıw kerek. Jumısjayı órtga qarsı qurallar menen úskeneleniwi zárúr. Natriy bar orında órtni suw menenóshiriw múmkin emes, bolmasa jarılıw júz beredi.
Natriy (ózi yamasa eritpesi) aviatsiya dvigatellarida, yadro reaktorlarida, arnawlıjaqtırtqıshlarda, metallurgiyada (qaysı-taruvchi sıpatında hám eritpeler alıwda) hámtetraetilqo'rg'oshin alıwda, birikpeleri medicinada keselliklerdi emlewde, awıl xojalıǵıdatógin sıpatında isletiledi