Aqshda fuqarolik urushining boshlanishi va borishi mundarija: kirish

II. 2. Amerika Qo‘shma Shtatlarining ichki va tashqi siyosati hamda xalqaro munosabatlar
Ingliz va fransuz hukumatlari Janub bilan birga urushga qatnashamiz
degan niyatlaridan qaytdilar. Palmerston va Napoleon III sodir bo‘layotgan
xorij voqealarini kutib, janub Shimolga qaqshatqich zarba bergach, sekin
aralashamiz degandilar. 1862-yilga kelib ham Linkoln xukumati qullarni ozod qilish masalasini hal qilmadi. Shimol ketma-ket yengilayotgan edi. Intervensiya tarafdorlari yana bosh ko‘tara boshladilar.
1862-yilning aprelida Napoleon III bilan suxbatlardan
birida, janub emissari Slaydel Fransiya Konfederatsiyani tan olishni talab qildi. Napoleon III, qoida bo‘yicha tan olishni aytgan bo‘lsada, u shunday degandi: "Angliyadan bo‘lak. biror-bir davlat yetarli katta flotga ega emaski, u Fransiyaga okeanda jang qilish uchun yordam bersa…”. Bu bilan imperator shunga sha’ma qildiki, agar Angliya Konfederatsiyani tan olsa, Napoleon III ham shunday qilmoqchi ekanligini ma’lum qildi. Unga javoban Slaydel Qo‘shma shtatlarga qarshi Ispaniya, Avstriya, Prussiya, Belgiya, Gollandiya, Shvesiya va Daniyalar bilan birgalikda hujum kilishini aytgandi. Napoleon III ni ishontirib, agar Fransiya Konsbederatsiyani tan olsa, u vaqtda Qo‘shma Shtatlar janubga hujum qilmaydi, chunki ularning urushlari bilan qullari band, degandi Slandel Slaydelning g‘alati va’dalariga qaramasdan, imperiya Konfederatsiyani tanishdan bosh tortdi va harbiy kemalar qurish uchun yashirincha yordam berishga va’da qildi. Shuning bilan ularning suxbatlari tugadi. Ammo, 1862-yilning iyulida, shimolliklarning janggoxda katta zarbaga uchragan bir vaqtda, Napoleon III fransuz elchisi Tuvenelga quyidagi mazmunda telegramma yuboradi: "Angliya xukumatidan birinchi, Janubni tan olish davri kelib yetmadimikin?". Ammo, Palmerstonning intervensiyani boshlash haqidagi taklifi umumiy palataning qarshiligiga uchradi. Angliya hukumati harbiy harakatlarning oxiri nima bo‘larkan deb kuta boshladi va Janubliklarga yordam bera boshladi.
1862-yilning 29-iyulida Konfederatsiya uchun Liverpulning Layyardda qurilgan Kreyser (harbiy kema) Qo‘shma Shtatlar elchisi Adamsning karshiligiga qaramasdan ingliz xukumati topshirig‘i bilan Angliyadan chiqarib yuborildi. "Alabama" deb atalgan bu kreyser dengiz va okeanlarda suzib, 1864-yilning iyunigacha u 65 ta Qo‘shma Shtatlar kemasini suvga cho‘ktirdi va 5 mln dollar qiymatga ega bo‘lgan mulklarni yo‘q qildi. 1864-yilning 19-iyunida "Alabama" QShlar kreyseri "Kirsadj" bilan to‘qnashib, kuchli zarbadan so‘ng "Alabama" suvga cho‘ktirildi. "Alabama"dan tashqari shunga o‘xshash yo‘llar bilan Konfederatlar uchun Angliyada "Florida", "Georgiya", "Shenandao" kabi kaperlar qurilgan edi.
1862-yilning 14-sentyabrida Palmerston oxirgi qarorga kelib,
Rosselga xat yozib, Konfederatsiyani tan olishni tayinladi¹. Rossel javob qilib, bu masalani xal qilish uchun 23 yoki 30-sentyabrda mahkama kengashini chaqiramiz degandi". Bu vaqtga kelib ahvol birdaniga o‘zgardi. Palmerston xati bilan ingliz mahkamasi chaqirilayotgan kengash oralig‘i vaqtida Qo‘shma Shtatlarda qullarni ozod kilish haqida taxminiy qonun loyihasi e’lon qilindi.
Hukumatning shu choqqacha sustkashligi xalq ommasini g‘azablantirdi. Ularning talabiga ko‘ra, hamma vositalar urushni boshqacharoq olib borishga, negrlarni qullikdan ozod qilish va ularni jangovar harakatlarga qatnashishiga safarbar qilinishi kerak. Minglab ishchilar ozodlik bayrog‘i ostida o‘z erki bilan turib, hukumatning daxlsizligi va qonuniy davlatni parchalashiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kurashdilar. Xalq ommasining tazyiqi ostida Linkoln hukumati inqilobiy choralar (qo‘zg‘olonchilarning mol-mulklarini musodara qilishi, yangi hududlarda qulchilikni man qilish, aksilin inqilobchilarni qamash) ni amalga oshirdi.
Xal qiluvchi masala bu gomsted haqidagi qonun va qullarni ozod qilish haqidagi qarorlar edi. Ittifoq urushni "inqilobiy yo‘l" bilan olib bordi. Xal qiluvchi odim, bu mamlakat ichidagi xalq kutarinkiligi va Ittifoqqa nisbatan chetdan bo‘lgan, ayniqsa butun Yevropadan bo‘lgan yaqinlashuv va qullab-quvvatlash amalga oshgan edi.
1863-yilga kelib xisoblaganda Janubning qo‘shinlari 1,2 mln askardan
tashkil topgan bo‘lsa, Shimolniki - 2.8 mln kishini o‘z tarkibiga olgan edi.
Qullikni bekor qilingach, qo‘shinlarga 186 ming negr-askar kelib qo‘shildi.
Bulardan tashqari 250 ming negrlar harbiy buyurtmalarni bajaradigan joylarda band edilar. Birinchi janglardayoq negr-askarlar o‘zlarini mohir jangchilar sifatida ko‘rsatdilar. Inqilobiy uslubga o‘tish harbiy harakatlarni tub burilishiga olib keldi.
Ko‘shma Shtatlarda qullikni bekor qilish xaqida qaror xabari Angliyaga kelib yetganda. Janubni tan olish haqidagi masala maxkama majlisi kun tartibidan olib tashlandi. Ammo Fransiya hukumati janub tarafida turishga yana urinib ko‘rdi.
1862-yil 20-mayda xukumat qonun chiqarib, unga ko‘ra AQSh ning har bir fuqarosi yer ulushi olib, uni olish 11 yil davomida ishlab tursa, keyinchalik bu yer uning xususiy mulkiga aylanar edi. 31-oktyabrga kelib Angliya bilan Rossiya diplomatik vakillari Fransiya hukumatidan uch davlat, ya’ni Angliya, Rossiya va Fransiya birgalikda urushga kirish haqidagi loyixani oldilar. Unda 6 oy muddatda yarash bitimi tuzish, qurshovni bekor qilib, Yevropa savdosi uchun amerika portlarini ochish masalalari aytilgandi. Rossiya bu taklifni rad qildi. Ingliz hukumati ham Rossiyani o‘rtaga qo‘yib, rad javobini berdi.
Qulchilik bekor qilingach, Konfederatsiyaning ichki va tashqi ahvoli shuncha yomonlashdiki, Konfederatsiyaning kichik-prezidenti,
qulchilikning mafkurachilaridan biri Aleksandr Stifens Shimol ustidan
g‘alaba qilishning birdan-bir chorasi, ulardan ibrat olib, Janubda ham
qullikni bekor qilish kerak degandi. Richmonda chaqirilgan kongress
bu masalani xal qilolmadi, xal qilmasdi ham. 1863-yilning iyulida shimolliklarning Getisburg va Vesburg ostonalaridagi g‘alabasi va harbiy harakatlarda yasalgan katta burilish, Angliya va Fransiya qurolli hujumini muqarrar qilib qo‘ydi.
1863-yilda Qo‘shma Shtatlarni kutilmagan Rossiya bilan ancha
yaqinlashdi. Bu yaqinlashishga Rossiyaning Angliya va Fransiya bilan
munosabatlarining zidligi ayniqsa uni 1863-yilga kelib keskinlashuvi sabab
bo‘ldi. Bu davrga kelib Palmerston va Napoleon III Polsha masalasida Rossiya bilan urushish haqida o‘ylamagan edilar. Rossiyada esa bu masalaga katta e’tibor berib, uning bo‘lishini har on kutayotgan edilar.
Sodir bo‘lgan voqea va vaziyatga qarab, Amerikaga ikkita Rus
eskadrasini yuborish haqida qaror qildilar. Rus eskadrasini okean ortiga
yuborish rejasi Aleksandr II tomonidan tasdiqlanib, 1863-yilning iyulida dengiz vazirligining boshqaruvchisi kontr-admiral Lesrvskiyga maxfiy yo‘l-yo‘riq topshirildi.
Bundan tashqari Yevropadaga 1861-yilga ochlik paxtaga nisbatan g‘allani qadrlashga olib keldi, g‘alla yetishmay qoldi. Ittifoq esa xududida fuqarolar urushi bo‘layotganiga qaramasdan Qit’aga ko‘plab g‘alla chiqarayotgan edi. Xalq hal qiluvchi inqilobiy rol o‘ynadi. Mustaqillik uchun olib borilgan urush davrida demokratik elementlar kuchli bo‘lsa-da, burjua inqilobi harakteriga ega edi. Milliy davlatning barpo qilinishi feodal qoldiqlarning tugatilishi va majburiy mehnat sistemasining yo‘q bo‘lishi hamda qullikning man qilinishi xalqning manfaatlariga to‘liq javob berar edi.
Atlantika va Tinch okeanlarga Rus eskadralarini yuborish bu pishiq
uylanib, Angliya va Fransiya bilan bo‘ladigan urush jangohlarida xujum
qilishga qodir ekanligiga ishonib yuborilgan edi. 1863-yilning sentyabrida
ikkita rus eskadrasi - biri admiral Lesovskiy qumondonligi, ikkinchisi – admiral Popov qumondonligida yetib keldi: birinchi eskadra Nyu-York portiga, ikkinchisi - San-Fransisko portiga keldi¹. Eskadraning yuborishdan asosiy maqsad Angliyaning jahon savdo yo‘liga g‘ov bo‘lib xavf tug‘dirish va Polsha masalasida inglizlar mavqeiga ta’sir etish edi.
Dengiz vazirligi boshqaruvchisining Aleksandr II nomiga yozgan axborotida eskadralarni amerikaning qaysi portida kutib olish aniqlanganligini ma’lum qildi. Bundan tashqari Krabbe Ittifoq flotining kaperlari katta kuchga ega, dushmanga bas kela oladi deb ta’kidlagan edi. Dengaz vazirlignning rejasiga qarshi tashqi ishlar vazirligida eskadralarni Amerikaga yuborish siyosiy samara berishdan qurqdilar. Kichik-kansler, tashqi ishlar vaziri, knyaz Gorchakov va Qo‘shma Shtatlarga yuborilgan vakil, baron Stekl eskadraning jahon savdo yo‘liga chiqqanligi va ular olib borayotgan ishlar yaxshi samara berganligini ancha vaqt o‘tkazib, undan murod xosil qilganliklarini ma’lum qilgan edilar.
Angliyadagi rus elchisi,"Rus dnplomatiyasining otaxon" keksa baron Brunnov bu xabarni barini eshitgach, hayratda qolgandi. Rossiya xukumatinig mehri janubliklarga edi. Ammo Angliya va Fransiya bilan qarama-qarshilik podshoni Shimol bilan yaqinlashishga olib keldi. Rossiya bilan Qo‘shma Shtatlar o‘rtasidaga ittifoq norasmiy degan mish mishlar o‘rinsiz edi. Urushuvchi davlat portiga eskadralarni yuborish, o‘z o‘zidan yaqin va xaqiqatdagi ittifoqqa olib kelardi. Rus eskadradasi Amerikada
bo‘lgan vaqtda janubning harbiy kemalariga to‘ppadan-to‘g‘ri xavf tug‘dirib,
harbiy harakatlariga ta’sir ko‘rsatgan edi. Rossiyaning Qo‘shma Shtatlarda fuqarolar urushi davrida Rossiya egallagan mavqei Qo‘shma Shtatlarga katta yordam ko‘rsatdi va umumiy xalqaro vaziyatda katta o‘rin tutdi.


XULOSA
Ilmiy tarixiy adabiyotlarda ikki xil farq va aks hollarda qarama-qarshilik uchrab, Ko‘shma Shtatlarning o‘sha davridagi diplomatiyasining asosiy aqidalari haqida fikrlar har xildir. Ba’zi-bir tarixchilar Qo‘shma Shtatlarning butun tarixini Yevropa siyosati bilan uzviy bog‘langan deb talqin qiladilar. Boshqalari esa, yakkalanish Qo‘shma Shtatlarning asosiy aqidasi deb, ta’kidlaydilar. Haqiqatda esa, Qo‘shma Shtatlarning- tarixi va uning tashqi siyosati birgina Yevropa bilan uzviy bog‘lanmasdan, balki uning tug‘ilishidan boshlab to hozirgacha jahon tarixi bilan bog‘lik ekanligiga shak-shubha yo‘qdir. Ko‘p vaqtlarda Qo‘shma Shtatlarni Yevropa ishlariga, urushlariga, siyosiy va harbiy ittifoqlarga qo‘shilmaydi, aralashmaydi, deb aytadilar. Yevropa ishlariga faol qatnashmaslik bu Qo‘shma Shtatlarning o‘zini olib qochishi deb tushunmaslik kerak. Bari-bir ozmi ko‘pmi doimo Yevropa davlatlarining har bir chora tadbirlariga qatnashgan. Aniqroq qilib aytganda, sustkashlik bilan qatnashgan.
Amerikada milliy mustaqillik uchun bo‘lgan urushda ingliz
mustamlakalaridan tashqari Angliya. Fransiya, Ispaniya va Gollandiyalar
qatnashgandi. Bundan tashqari yondosh davlatlar, ular qurolli betaraf davlatlar sifatida qatnashdilar. Shunday qilib, bu yerdagi urush ham dunyo voqealari sifatida tarixga kirgan. 1793-yil Fransiya bilan Qo‘shma shtatlarning ittifoq tuzmaganligi, Fransiyada bo‘lganda va uning Angliya bilan bo‘lgan kurashi Yevropa tarixida katta omil bo‘lgandi. 1803-yilda Luizananing qo‘lga kiritilishi, 1805-yilda Qo‘shma Shtatlarning O‘rta Yer dengizida Aljir boylarining korsarlariga qarshi urushga qatnashgani. Floridani tortib olinishi, Monro doktrinasi, Mexsika bilan bo‘lgan urush, fuqarolar urushi davrida Qo‘shma Shtatlarnig tutgan o‘rni, AQShning 1840-1860-yillardagi uzoq sharq ekspansiyasi, - bularning hammasi jahon tarixida muhim o‘rin tutadigan voqealardir.