Аҳоли статистикаси

жами аҳоли (минг киши)
шу жумладан (%)
еркаклар	аёллар
1926	4660,0	52,9	48,9
1939	6440,0	51,6	48,4
1959	8119,0	48,0	52,0
1970	11799,0	48,7	51,3
1979	15757,0	49,0	51,0
1989	19785,2	49,4	50,6
1995	22690,0	49,5	50,5
2001	24966,8	49,3	50,7
2002	25427,9	49,9	50,1

2. Аҳоли ҳаракати статистикаси

Аҳолининг ҳаракати кўрсаткичлари мазмунан бир-биридан фарқ қилувчи икки гуруҳ кўрсаткичларини ўз ичига олади.

Биринчи гуруҳга аҳолининг табиий ҳаракатини, туғилиши ва ўлишини, никоҳдан ўтганлар ва ажралганлар сонини, иккинчи гуруҳга еса аҳолининг миграциясини тавсифловчи кўрсаткичлар киради (11.2-жадвал).
Ўзбекистон аҳолиси тез суръатлар билан ўсувчи мамлакатлар қаторига киради. Бунга қўйидаги омиллар катта рол ўйнаб келди: аҳолининг жинсий нисбати ва ёш таркибида мавжуд бўлган устунлик; бу омил никоҳланиш учун қулай шароит яратади, умумий аҳоли таркибида аҳолини такрор барпо қилишда иштирок етувчилар салмоғини оширади; никоҳланиш даражасининг собиқ умумиттифоқ ўртача кўрсаткичлардан юқори бўлиши уйланмаган ва турмушга чиқмаган шахслар салмоғининг озлиги: нисбатан барвақт уйланиш ва турмушга чиқиш одати; аҳолининг табиий фаолроқ иштирок етувчи қишлоқ аҳолиси салмоғини юқорилиги; маҳаллий аҳоли ўртасида миграция ҳаракатининг нисбатан пастлиги; юқори ёшдаги аёлларнинг фарзанд кўришдаги фаол иштироки ва шу боисдан миллий анъанага айланган серфарзандлик удуми; маҳалий миллат аёллари анчагина қисмининг ижтимоий ишлаб чиқаришга иштирок етмаслиги; демографик маданиятнинг нисбатан пастлиги ва динни таассуф таъсири остида ҳомила сунъий чеклаш усулининг унча кенг тарқалмаганлиги.

11.2-жадвал

Аҳоли ҳаракати кўрсаткичлари

№	Кўрсаткичлар	Ҳисоблаш таркиби		Изоҳлар
И. Табиий ҳаракат кўрсаткичлари
1.	Туғилиш коеффициенти (Кт)	К  Т 1000 м А			Т-туғилганлар сони  -аҳолининг ўртача сони
2.	Ўлиш коеффициенти (Кў)	К  У 1000 у А			Ў-ўлганлар сони
3.	Мутлоқ табиий ўзгариши (ТК)	ТК=Т-Ў
4.	Табиий ўзгариши коеффициенти (Кту)	К  (Т  У ) 1000 ту А			ёки Ктў=Кт-Кў
5.	Махсус туғилиш коеффициенти (Кмт)	К  Т 1000 мт А			А-15-49 ёшдаги аёлларнинг ўртача сони
6.	Махсус, 1 ёшгача болалар ўлими коеффициенти (Кбу)	К  т 1000 бу 2 Н  1 Н ^31 ^30			м-жорий йилда туғилганлар сонидан 1 ёшгача ўлганлар сони; Н0 ва Н1-ўтган ва жорий йилда туғилганлар сони
ИИ. Механик ҳаракат кўрсаткичлари
7.	Келганлар коеффициенти (Ккел)	К  КЕЛ 1000 кел А					КЕЛ-мазкур аҳоли пунктига домий яшаш учун келган аҳоли сони
8.	Кетганлар коеффициенти (Ккет)	К  КЕТ 1000 кет А					КЕТ - мазкур аҳоли пунктидан бошқа аҳоли пунктига доимий яшаш учун кетганлар сони
9.	Механик ўзгариши коеффициенти (Кмў)	К му 	( КЕЛ  КЕТ) 1000			ёки Кмў=Ккел-Ккет
			А
10 .	Мутлоқ механик ўзгариши (МЎ)	МЎ=КЕЛ-КЕТ

11.3-жадвал Ўзбекистон Республикасида аҳоли табиий ҳаракати кўрсаткичлари (ҳар 1000

кишига, ‰)

№		Туғилганлар		Ўлганлар			Табиий ўзгариши
		2000	2002		2000	2002		2000	2002
	Ўзбекистон Республикаси	21,3	21,0		5,5	5,4		15,8	15,6

11.3-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, Республикада 2002 йилда 2000 йилга нисбатан аҳолини табиий ўзгариши пасайган (0,2 пункт). Бу пасайиш Қорақалпоқистон Республикаси, Жиззах, Қашқадарё, Сирдарё, Сурхондарё, Фарғона, Тошкент, Хоразм вилоятлари ва Тошкент шаҳри ҳисобидан амалга ошган.

Ўлим коеффициентини Тошкент шаҳрида Жиззах вилоятига нисбатан деярли 2 баравар юқори еканлиги инсонни ташвишга солади.
Аҳолини такрор барпо етиш жараёнини тавсифлаш учун статистика дарсликларида рус земство статистики В.Н.Покровский номи билан боғлиқ бўлган «Ҳаётийлик коеффициенти»ни ҳисоблаш тавсия етилган.
Ҳаётийлик коеффициенти туғилганлар сонини ўлганлар сонига бўлиш йўли билан аниқланади:
К  ^Т
х _У
Бу кўрсаткич туғилиш коеффициентини ўлиш коеффициентига бўлиш йўли билан ҳам аниқланиши мумкин. Агар бу нисбат натижаси 1 дан катта
^{К м} 1
К _у
бўлса, у ҳолда мазкур регионда табиий ўсиш содир бўлган, агар бу нисбатан 1 дан кичик
^{К м} 1
К _у
бўлса, у ҳолда мазкур регионда аҳолининг камайиши содир бўлган.
Демак ҳаётийлик коеффициентининг ўсиши аҳоли сонининг ошишига олиб келади ва аксинча.
Макроиқтисодиётнинг бўлажак истиқболини олдиндан режалаштириш, енг аввало, аҳолининг келгусида ўзгаришини - истиқболини аниқлашдан бошланади. Чунки режа кўрсаткичларининг асосий қисми жамият еҳтиёжини, хусусан аҳоли еҳтиёжини қондиришга буйсундирилиши лозим. Аҳолининг истиқболда кўпайишини белгилаш: келгусида шаклланадиган демографик таркибий ўзгаришларни аниқлаш; ҳудудий миқёсида аҳолининг табиий кўпайиши ва миграция қўламини тахмин қилиш; шаҳар билан қишлоқ аҳолиси нисбатини олдиндан билиш; меҳнат таркибий ўзгаришини олдиндан таҳлил қилиш; ҳар бир ҳудуднинг ўзига хос хусусиятларини келгуси 15-20 йил мобайнигача башорат (тахмин) қилабилишдан иборатдир.
Зеро, бозор иқтисодиёти фақат бугунги куннинг ёхуд яқин келажакнинг манфаати билангина яшамайди, аксинча, у ишлаб чиқарувчи кучларнинг бугунги салоҳиятига таяниб, истиқболда рўй берадиган аҳоли ва меҳнат ресурсларининг ўсиши натижасида таъсир етадиган оқибатларни ҳам олдиндан ҳисобга олади.
Аҳолининг перспектив (истиқболдаги) сонини ҳисоблаш глобал ва ёшни силжиш усуллари ёрдамида ҳисобланиши мумкин.
Глобал усулда ҳисоблашда аҳолининг йил бошидаги сони (А₀), табиий ўзгариш (К_тў) ёки умумий ўзгариши коеффициентлари бошланғич маълумот вазифасини бажаради. Ҳисоблаш қуйидагича бажарилади:
^ К _му ^{ } К _му ^
А₁  А₀  ^1 _{1 1 К} ^ ; А₂  А₁  _1  _{1  1 К } ва ҳ.к.
^{ 2} му ^{  2} му ^
бу ерда А₁ ва А₀ - аҳолининг жорий йил охиридаги ва кейинги йил бошидаги сони; К_тў - табиий ўзгариш (ёки умумий ўзгариш) коеффициентлари;
^ К _му ^

^ 1  ¹ К
_  А₀  ₁ - жорий йилда аҳоли сонининг қўшимча ўзгариши, яъни

^{ 2} му ^

А₁=А₀+₁


^ К _му ^

^ 1  ¹ К
_  А₁   ₂ - кейинги йилда қўшимча ўзгариши лозим бўлган аҳоли сони,

^{ 2} му ^
яъни,
А₂=А₁+₂
Бу усулни қўллаш тартибини қўйидаги шартли мисолда кўриб чиқамиз.
Қуйидагилар берилган: Йил бошида шаҳар аҳолисининг сони - 118 минг киши; Табиий кўпайиши коеффициенти - 0,0170.
Кейинги икки йилнинг бошида аҳоли сони неча киши бўлиши еҳтимоллигини топинг.
Юқоридаги формулаларни қўллаймиз:
^ К _му ^
1. А₁  А₀  _1  _{1  1 К }
^{ 2} му ^
 0,0170 

2
^{А1  118 1 } 1  ¹ 0,0170^
А₁=118(1+0,01701) А₁=1181,0171
А₁=120 минг киши
₁=120-118=2 минг киши.
^ К _му ^
2. А₂  А₁  _1  _{1  1 К }
^{ 2} му ^
 0,0170 

2
^{А2  120  1 } 1  ¹ 0,0170^
А₂=120(1+0,0172)
А₂=1201,0171
А₂=122 минг киши
₂=122-120=2 минг киши
Бу усул аҳолининг истиқболдаги сонини ҳисоблашда кўл келса-да, лекин уларни ёш жиҳатдан алоҳида-алоҳида ҳисоблаш имконини бермайди. Бундан ташқари ҳар кейинги йилнинг қўшимча ўзгариши фақат бошланғич, база сифатида қабул қилиб олинган табиий ёки умумий ўсиш даражалари турлича бўлиши мумкин.
ғшни силжитиш усулида аҳолининг перспектив сони қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
^их^Пх^=их+1
и_х - х ёшгача яшаши мумкин бўлган аҳоли сони;
П_х - х+1 ёшгача яшаши мумкин бўлган еҳтимоллик; и_х+1 - ёшгача яшаши мумкин бўлган аҳоли сони.
Шундай қилиб, ҳар бир ёшдаги аҳоли сони (и_х) ҳар бир ёш яшаши мумкин бўлган еҳтимоллик коеффициенти. (Р_х)ёрдамида бир ёшдан (и_х) иккинчи ёшга (и_х+1)
«силжитилади».

Бу усулни қўллаш тартибини қуйидаги шартли рақамларда кўриб чиқамиз (11.4- жадвал). Шу маълумотларга асосланиб уч авлоднинг перспектив сонини бўлажак 1, 2 ва 3 йиллар, яъни 2002, 2003 ва 2004 йиллар учун аниқланг. Ечиш учун жадвалнинг сўнгги устунларини тўлдирамиз.
ғшни силжитни усулида аҳолининг перспектив сонини аниқлаш тартиби

Аҳолининг жорий йил охиридаги сони
^и17 ^и18 ^и19
Келгуси 1-йил
бошида бўлиши мум-кин бўлган аҳоли сони
^и18^{= и}17^Р17 ^и19^{= и}18^Р18 ^и20^{= и}19^Р19
Келгуси 2-йил
бошида бўлиши мум-кин бўлган аҳоли сони
^и19^{= и}18^Р18 ^и20^{= и}19^Р19 ^и21^{= и}20^Р20
Келгуси 3-йил
бошида бўлиши мум-кин бўлган аҳоли сони
^и20^{= и}19^Р19 ^и21^{= и}20^Р20 ^и22^{= и}21^Р21

^и17^{+ и}18^{+ и}19 ^и18^{+ и}19^{+ и}20 ^и19^{+ и}20^{+ и}21 ^и20^{+ и}21^{+ и}22

Демак, 2000 йилдаги 17 ёшли 3786 кишидан:

2002 йилга келиб: ^и18^{= и}17^Р17
и₁₈= 378699641=3772
киши
2003 йилга келиб: ^и19^{= и}18^Р18
и₁₉= 377299600=3757
киши
2004 йилга келиб: ^и20^{= и}19^Р19
и₂₀= 375799562=3740
киши қолар екан

Шу тариқа бошқа ёшдаги аҳоли сони тегишли йиллар учун ҳисобланган.

Ҳисоблашда механик ўзгариш коеффициенти еътиборсиз қолдирган.

11-4-жадвал ғшни силжитиш усулида аҳолининг перспектив сонини ҳисоблаш тартиби

ғш	Мазкур ёшдаги аҳолининг 1999	Ҳар бир ёш яшаши мумкин бўлган	Йил бошида бўлиши мумкин бўлган ёшлар
			2002	2003	2004
	йил бошидаги сони	еҳтимоллик коеффициенти	^их+1^=их^Пх
17	3786	0,99641	-	-	-
18	3764	0,99600	37860,9964 1-3772	-	-
19	3742	0,99562	37649,9960 0=3749	37720,9960 0=3757	-
20	-	0,99526	37420,9956 2=3726	37490,9956 2-3732	37570,9952 6=3740
21	-	0,99503	-	372699526 =3708	37320,9951 6=3714
22	-	0,99498	-	-	37080,9950 3=3689

3.