Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

uchta asosiy tushunchalari mavjud. Aholi takror barpo bo„lishi tug„ilishning 
haqiqiy miqdoridir, ammo u tug„ilgan qiz bolalarga tegishlidir (faqatgina o„g„il 
bolalar tug„ilishini ifodalaydigan demografik tyermin mavjud emas). Syerpushtlilik 
tirik tug„ilganlarning potensialiga va biologik xususiyatlariga bog„liqdir. 
Tug‗ilishning umumiy koeffitsienti har 1000 aholiga nisbatan tug‗ilgan 
bolalar sonini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi. 
1000


TP
N
n
T-o‗rganilayotgan davr (yil). 
P-o‗rganilayotgan davrdagi aholining o‗rtacha soni. 
N-o‗rganilayotgan davrda tug‗ilgan bolalar soni. 
Tug‗ilishning umumiy koeffitsienti yuqorida qayd etilganidek promilleda 
hisoblanadi. Bu koeffitsientdan tug‗ilish darajasini ifodalashda ko‗proq 
foydalaniladi. Uning yordamida ma‘lum hudud yoki avlodlardagi tug‗ilishda ro‗y 
berayotgan o‗zgarishlar umumiy tarzda o‗rganilishi mumkin, lekin tug‗ilishning 

---

78 
umumiy koeffitsienti tug‗ilish darajasini ifodalashda biroz dag‗alliklarga yo‗l 
qo‗yadi. Chunki bu ko‗rsatkichga aholining yosh va jinsiy tarkibi bevosita ta‘sir 
etadi. Agar o‗rganilayotgan hudud aholisi tarkibida farzand ko‗rish yoshiga 
yetmagan bolalar (0-14) va farzand ko‗rish yoshidan o‗tgan keksalar (60 yosh va 
undan yuqori yoshdagi aholi guruhi) salmog‗i yuqori bo‗lsa, tug‗ilish umumiy 
koeffitsientining biroz past darajada ifodalanishiga olib keladi.
Demograf olimlar B.S.Urlanis, V.A.Borisovlar tomonidan tug‗ilish 
darajasini tug‗ilish umumiy koeffitsienti yordamida baholash mezoni aniqlangan. 
Umumiy mezon bo‗yicha o‗rganilayotgan hudud yoki aholi guruhida tug‗ilishning 
umumiy koeffitsienti 16-promilledan kam bo‗lsa, tug‗ilish darajasi past: 16-24 
promille bo‗lsa-o‗rta, 25-29 promille bo‗lsa o‗rtadan yuqori, 30-39 promille bo‗lsa 
yuqori va 40 promilledan baland bo‗lsa tug‗ilish darajasi juda yuqori hisoblanadi
1
.
Amerikalik olimlarning manbalarida keltirilishicha, tug„ilishning umumiy 
koeffitsienti (CBR) tug„ilishning birinchi ko„rsatkichidir. Bu har 1000 kishiga 
nisbatan bir yilda tug„ilgan chaqaloqlarning shu yildagi aholining o„rtacha soniga 
nisbatiga tengdir. U quyidagicha hisoblanadi:
 
 
 
2007 yilda dunyo bo„yicha CBR 21/1000 bo„lgan. Bu shuni anglatadiki, 
2007 yilda jami aholida har 1000 kishiga nisbatan 21 ta tug„ilish qayd qilingan. 
Kontinentlar orasida CBR 2007 yilda Afrikada eng yuqori 38 dan balahd, eng past 
Yevropada 10 orasida bo„ldi. 2007 yilda Afrikada har 1000 kishiga nisbatan 
tug„ilganlar Yevropaga nisbatan deyarli to„rt barobar ko„pdir. Shimoliy 
Amerikada CBR 14 promille (CBR AQSHda ham 14 promille); Lotin Amerikasida 
21 promille; Osiyoda 19 promille; Okeaniyada 18 promille (Population 
Refyerence Bureau,2007a). 2007 yilda dunyoning aksariyat mamlakatlarida CBR 
minimum 8 promilledan Makao, Janubiy Koreya, Germaniya va Tayvanda ham 
maksimum 50 promillegacha Libyeriya va Kongo Demokratik Respublikasida 49 
1
Демографический энциклопедический словарь.- М, 1985, с. 209. 

---

79 
promille Angolada tashkil etdi. Qoidaga ko„ra CBR 30 promilledan baland bo„lsa 
yuqori, 15 promilledan past bo„lsa past hisoblanadi. 
 
CBR unchalik aniq bo„lmagan ko„rsatkichdir, sababi o„rtacha aholi soni 
olingan tug„ilish jarayonida ishtirok etmaydigan aholi qismi, yosh ayollar (15 
yoshgacha bo„lgan) va tug„ish yoshidan o„tgan ayollar (50 yoshdan yuqori) ham