Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Δ P
tab 
 
 2. K = * 1000 
P T 
Δ P
tab
– aholi tabiiy o‗sishining mutloq miqdoridagi ifodasi; 
P
– ma‘lum davrdagi aholinig o‗rtacha soni
1
; 
1
O‗rtacha aholi sonini aniqlash o‗rganilayotgan yil va keyingi yil aholisi qo‗shilib, ikkiga bo‗linadi.
P
2007 = 

---

71 
T 
– davr, sana ifodasi. Mazkur formula yordamida O‗zbekistonda 2017 yilda aholi 
tabiiy o‗sishi koeffitsientini aniqlaymiz. 2017 yil O‗zbekistonda aholining tabiiy 
o‗sishi (Δ P
tab
) 471,5 ming kishini, aholining o‗rtacha soni esa (R
2007
) 26867 ming 
kishini tashkil etgan.
K
2007
 
=
 
 * 1000 = 17,5 K
2007 
= 17,5 ‰
2
, 
demak, 2007 yil O‗zbekistonda har 1000 kishi hisobiga tabiiy o‗sish koeffitsienti 
17,5 kishiga teng bo‗lgan. 
Biologik hodisa hisoblanmish tug‗ilish va o‗lim asosiy aholi takror barpo 
bo‗lishidagi ko‗rsatkich ekanligini yuqorida aytib o‗tgandik. Bu ko‗rsatkichlar 
miqdoriy jihatdan 1000 kishiga hisoblanadi va promilleda ifodalanadi. 
 
4.2.
 
Tug‗ilish jarayonining mintaqaviy jihatlari 
 
Tug‗ilish-ma‘lum avlodlarni tashkil etuvchi aholi guruhidagi bola ko‗rish 
jarayonidir. Tug‗ilish-biologik jarayon, lekin u, ijtimoiy-iqtisodiy muhit ta‘sirida 
o‗zgarib boradi. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tarkibidagi o‗zgarishlar tug‗ilish 
darajasini belgilaydi.
Tug‗ilishning biologik asosi insonning pushtliligi, (plodovitos) nasl 
qoldirish, avlod qoldirish qobiliyatidir. Erkak bilan ayol, nikoh juftlarining farzand 
ko‗rishga bo‗lgan biologik qobiliyati pushtlilik, deb ataladi va bu tushuncha 
demografiyada ko‗proq ayollarga nisbatan qo‗llanilib, har bir ayolning farzand 
ko‗rish davridagi (o‗rtacha 15-49 yosh) jami homiladorligi bilan belgilanadi. 
Pushtlilik erkak va ayolning biologik xususiyatlariga, salomatligiga bog‗liqdir. 
Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, sog‗lom ayollar farzand ko‗rish davrida eng 
ko‗pi 35 tagacha homilador bo‗lishi (egizaklar ham bitta homiladorlik hisoblanadi) 
mumkin ekan. Lekin har bir ayol o‗rtacha 10-12 ta tirik farzand ko‗rishi, 10-15 
2
Demografik jarayonlarni 1000 aholiga nisbatan aniqlaganda olingan natija yoniga quyidagi belgi – ―‰‖qo‗yiladi 
yoki ―promille‖ so‗zi yoziladi. ―Promille‖ – mingdan biri degan ma‘noni anglatadi.

---

72 
marta homilador bo‗lishi (o‗lik tug‗ilishi, bola tashlash holatlari bilan birga) 
mumkin.
Tug‗ilish-tirik tug‗ilgan bolalarni ifodalovchi biologik jarayon bo‗lib, u 
insonlarning reproduktiv mayli, ya‘ni farzand ko‗rishga bo‗lgan munosabati bilan 
bog‗liqdir. Reproduktiv mayl esa inson yashayotgan ijtimoiy-iqtisodiy muhit bilan 
bog‗liq holda o‗zgarib turadi. Natijada, inson o‗z pushtliligidan, ya‘ni bola 
ko‗rishga bo‗lgan biologik imkoniyatidan to‗la foydalanmaydi. O‗zining bolani 
tarbiyalab voyaga etkazish uchun zarur bo‗lgan barcha ijtimoiy-iqtisodiy 
imkoniyatlarini hisobga olgan holda, farzand ko‗rishga harakat qiladi, ya‘ni 
farzandlar tug‗ilishini cheklaydi, nazorat etadi. 
Aholining tabiiy ko‗payish jarayonida tug‗ilish alohida o‗ringa ega bo‗lib, 
unga tabiiy-biologik, demografik, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ta‘lim darajasi kabi 
omillari ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, aholining balog‗at yoshiga tez yetishi va 
reproduktivligiga (tug‗ish imkoniyatining uzoqligi) mamlakatlarning iqlim 
xususiyatlari, tabiiy-biologik omil sifatida qaralsa, demografik omillarga esa, 
aholining jins, yosh bo‗yicha tarkibi qaraladi. Aholining farovonligi, madaniy va 
ta‘lim darajasi ham mamlakat aholisining tug‗ilish ko‗rsatkichlariga ham bevosita 
ta‘sir ko‗rsatadi.
Hozirda yer shari aholisi tug‗ilish umumiy koeffitsienti har ming kishiga 20 
promillega, aholi o‗limi 8 promillega, tabiiy ko‗payish 12 promillega (2018 y.) 
teng bo‗lmoqda. 1950 – 1966 yillarda dunyodagi iqtisodiy rivojlangan Yevropa, 
Shimoliy Amerika davlatlari va Yaponiyada har 1000 aholiga nisbatan tug‗ilgan 
bolalar soni 16 – 22 ni tashkil etgan bo‗lsa, rivojlanayotgan davlatlarda esa, bu 
ko‗rsatkich 35 – 45, hatto Afrikadagi ba‘zi davlatlarda esa 50 – 60 ni tashkil etdi
1
. 
Tug‗ilishning ko‗p yoki kam bo‗lshi har qanday davlatning ijtimoiy – iqtisodiy 
taraqqiyot darajasi bilan bog‗liqdir.