Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши



Download 7,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet65/169
Sana27.06.2022
Hajmi7,39 Mb.
#711585
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   169
Bog'liq
30 11

 
7.2. Irqlar geografiyasi 
Etnoslar, tillar va dinlardan farqli o‗laroq, irqlar orasida qandaydir aniq 
chegarani belgilash juda qiyin. Irqlarning aralashuvi ko‗p ming yillar davom etib, 
tinimsiz va ayni paytda jadal sodir bo‗ladigan jarayondir (dunyo aholisining 30 
foizi aralash va oraliq irqlarga mansub kishilar). Shuning uchun irqiy farqlar 
odatda bir-biridan uzoqda joylashgan kishilar guruhlari orasida yaxshi seziladi, 
o‗zaro yaqin yashaydigan kishilar orasida esa deyarli bilinmaydi. 
Ta‘kidlash joizki, asosiy morfologik, fiziologik va psixologik xususiyatlariga 
ko‗ra, insoniyat bir xil. Irqiy tafovutlar inson tanasi tuzilishidagi eng muhim 
biologik xususiyatlarga taalluqli emas va kamsonli qiyosiy belgilarda namoyon 
bo‗ladi. Har qanday irq vakillari o‗rtasidagi nikohdan sog‗lom farzand tug‗ilishi 
mumkin. Irqiy va etnik birliklar nisbati masalasi juda murakkab. U yoki bu 
birlikning tabiati o‗zaro keskin farq qilishini ularni ajratishda qo‗llaniladigan 
mezonlarning xilma-xilligidan ham bilish mumkin. Ayni paytda, qadimda 
odamlarning irqiy tiplari xuddi etnik birlikda bo‗lgani kabi, kishilarning hududiy 
guruhlari asosida shakllangan.
Qabilalar dastlab irqiy jihatdan ham bir xil bo‗lgan. Asta-sekin, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish jarayonida va yer shari bo‗ylab tarqalishi natijasida, turli 
qabila guruhlari o‗zaro qo‗shilib keta boshladilar. Agar kishilarning etnik guruhlari 
shakllanishi ko‗proq ijtimoiy ahamiyat kasb etsa, irqiy belgilar esa asosan biologik 
jarayonlar hosilasidir. 
Xalqlar katta irqlar darajasida bir xil bo‗lishi mumkin, lekin deyarli doim bu 
irqlarning ayrim bo‗linmalariga nisbatan xar xil. Masalan, Yevropa xalqlarining 
mutloq ko‗pchiligi yevropeoid irqiga mansub, biroq ulardan har biri ushbu irqning 
ikki, va hatto ba‘zan har uchala (shimoliy, oraliq va janubiy) guruhi vakillarini o‗z 
ichiga oladi. Agar katta yevropeoid irqining mayda irqiy tiplari (belomor-baltika, 
alp, dinar va h.k.) haqida gapiradigan bo‗lsak, ularning chegarasi etnik chegaralar 
bilan umuman mos kelmaydi. Xuddi shu kabi irqlar va til bo‗linmalari orasidagi 
chegaralar ham o‗zaro mos kelmaydi. Masalan, turk guruhiga mansub tillar 


160 
mongoloid irqi vakillari orasida ham (yoqutlar, tuvaliklar va h.k.), yevropeoidlar 
orasida (ozarbayjonlar, turklar va h.k.) ham keng tarqalgan; ko‗pchilik turk tillarida 
so‗zlashadigan xalqlar aralash irqiy formalarga mansub. Bunday misollarni ko‗plab 
keltirish mumkin. 
Ko‗pchilik Amerika mamlakatlari etnoslar shakllanishida irqiy tiplar jadal 
qo‗shilishining yorqin misoli bo‗la oladi. Metisasiya asosan qadimda va o‗rta 
asrlarda bo‗lib o‗tgan eski Dunyodan farqli ravishda, bu yerda mazkur jarayonlar 
so‗nggi uch-to‗rt asrda ro‗y byerdi va hozir ham davom etmoqda. Zamonaviy 
Amerika xalqlari ikki, ba‘zan uch irq vakillari qo‗shilishidan paydo bo‗lganlar. 
Bunda Afrikadan keltirilgan, turli qabilalarga mansub, yangi joylarda oqlar bilan 
ketma-ket o‗rnashgan negrlar tezda qabila tillarini unutib, o‗zlari yashay boshlagan 
mamlakatning hukmron tillarini (ingliz, ispan, portugal, fransuz) o‗zlashtirdilar. 
Atrofdagi aholi bilan qo‗shilib, ular ayrim mamlakatlarda millatni (braziliyaliklar, 
kubaliklar) tashkil etuvchi asosiy etnik komponentlarga aylandilar. Boshqa 
mamlakatlarda, ayniqsa, AQSHda, ularning oq aholi bilan qo‗shilish jarayoniga 
irqiy kamsitish siyosati orqali sun‘iy to‗siqlar qo‗yildi. 
MDH va Boltiqbo‗yi mamlakatlarida yevropeoid irqining har uchala guruhiga 
mansub kishilar ko‗pchilikni (80% dan ortiq) tashkil etadi. Shimoliy guruh boltiq 
xalqlariga, shimoli-g‗arb – ruslarga, janub esa asosan kavkaz xalqlariga tegishli. 
Oraliq formalarga ruslarning katta qismi, ukrainlar, beloruslar va boshqa xalqlar 
kiradi. Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqning tubjoy xalqlari mongoloidlarning 
matyeriak guruhiga mansub, eskimoslar esa mazkur irqning arktika guruhini 
tashkil etadi. Volgabo‗yida, Uralda, G‗arbiy Sibirda va Qozog‗istonda qadimdan 
yevropeoid va mongoloidlar o‗rtasida oraliq zona shakllangan. Boz ustiga, 
mongoloid irqini namoyon qiluvchi belgilar sharqqa tomon kuchayib boradi. 
Mongoloid belgilari ustunlik qiluvchi G‗arbiy Sibir tekisligi va Sayan-Oltoy zonasi 
xalqlari Ural irqiy guruhi tarkibiga kiradilar.
Volgabo‗yi va Uralda yashovchi fin (mordva, mari, udmurt, saam) va turk 
(chuvash, boshqird va tatar) tillarida so‗zlashuvchi xalqlarda mongoloid irqiga 


161 
mansub belgilar ancha zaif rivojlangan; ushbu xalqlarni laponoid va uralyoni irqiy 
tiplari, deb atash qabul qilingan.
Xalqlarning buyuk ko‗chishi davrida Markaziy Osiyo mongoloidlarining 
ko‗pchiligi, tubjoy aholisi asosan yevropeoidlardan iborat bo‗lgan G‗arbiy 
Sibirning cho‗l mintaqasiga, Qozog‗istonga, O‗rta Osiyoga va Janubi-Sharqiy 
Yevropa cho‗llariga kirib bordilar. Natijada, bu yerda ikkita aralash irqiy tip: 
asosan zamonaviy qozoqlar orasida tarqalgan 

Download 7,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   169




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish