|
4.5. -jadval
Dunyo hududlarida aholi o‗limi (1000 aholiga nisbatan o‗lganlar soni)
*
Hududlar
1958-1962
yy.
2001 y.
2010 y.
2017 y.
Dunyo bo‗yicha
17
9
8
8
Yevropa
10
11
11
11
Osiyo
20
8
7
7
Afrika
23
14
12
9
Shimoliy Amerika
13
8
8
8
Lotin Amerikasi
-
-
6
6
Avstraliya va Okeaniya
8
7
7
7
*
Население мира. М., 1965. С 12; Население и общество. (Информбюллетен РАН. М., 2001 № 56.
Population Refyerence Bureau. 2017 World Population Data Sheet.
Bizning sanoat inqilobidan oldingi o‘lim darajalari va sharoitlari
to‘g‘risidagi bilimlarimiz juda oz u paytlarda o‘lim darajasi baland bo‘lganligini
bilamiz. Ammo o‘lim to‘g‘risidagi ma‘lumotning aniqligi va mavjudligi ko‘plab
ochiq savollarga javob topgan bo‘lar edi. Urushning o‘lim bilan bog‘liq bo‘lgan
natijalari hisoblash uchun ancha qiyin masala. Birinchi qiyin ishlardan biri bu
ta‘riflash masalasidir. Urush nima? Ba‘zi harbiy tarixchilar va arxeologlar kamida
ikki qatnashuvchi orasida bo‘ladigan har qanday konfliktlarni urush, deb
ta‘riflashadi. Ammo bu haqiqatdan yiroq yondashuv. Hozirda olimlar urushni
o‘limlar soniga ko‘ra ta‘riflashmoqda.
98
Devid Uilkinson 1820-yildan byeri sodir bo‘lgan, qurbonlar soni 300 dan
ortiq bo‘lgan 315ta to‘qnashuvni aniqlab chiqqan. Harbiy harakatlar paytida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri dushman kuchlari tomonidan sodir etilgan o‘limlarga qo‘shimcha
ravishda bu yerda urush natijasida sodir bo‘luvchi aholi yo‘qotishlar, shu
jumladan, soldatlar tomonidan tarqatilgan kasalliklar, talon taroj paytidagi
o‘limlar, dehqonchilik dalalarini vayron etilishi natijasidagi ocharchiliklar tufayli
o‘limlar, va nihoyat iqtisodiy va ijtimoiy beqarorlik sababli yuzaga keladigan
qiyinchilik paytlaridagi o‘limlar ham hisobga olinishi kerak.
Aholining o‗lim ko‗rsatkichlari ham bevosita tabiiy o‗sishga ta‘sir
ko‗rsatadi. Avlodlarning almashinuvi, ularning uzoq yashashi esa o‗lim jarayoniga
bog‗liqdir. Inson hamisha uzoq umr ko‗rishga intiladi. Har bir jamiyatda insonning
uzoq umr ko‗rishi, avlodlar salomatligi uchun ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlar
yaratiladi. Natijada, insonlarning uzoq umr ko‗rishiga: o‗lim hollarini esa sotsial
chora tadbirlar bilan boshqarishga yerishiladi. Avlodlarni uzoq-umr ko‗rishi, tashqi
muhit bilan uzoq muloqotda bo‗lishi uning demografik mayliga ham ta‘sir
ko‗rsatadi. Aholi tez sur‘at bilan kamayib borishiga ham olib keladi.
O‗lim hodisasining katta yoki kichik ko‗rsatkichni tashkil yetishi bir
yoshgacha bo‗lgan bolalar o‗limi bilan bevosita bog‗liq. Har 1000 ta tug‗ilgan
chaqaloqqa to‗g‗ri keladigan go‗daklar o‗limi dunyo bo‗yicha 56 tani tashkil etadi.
Shundan, Afrikada bu raqam 89 ta, Yevropada 9 ta, Okeaniyada 26 ta, Osiyoda 53
taga teng.
Afrika davlatlarida dunyo bo‗yicha umumiy o‗lim ko‗rsatkichi o‗ta baland.
Har 1000 kishiga to‗g‗ri keladigan aholi o‗limi 15-20 ‰, ba‘zi joylarda 25 ‰ ga
ham etadi (Nigyerda- 24 ‰). O‗lim darajasi baland bo‗lgan ikkinchi mintaqa
Yevropa hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, taraqqiyotiga ko‗ra bir-biridan
keskin farq qiluvchi bu ikkala geografik hudud o‗lim hodisasi ko‗pligi bilan bir-
biriga o‗xshaydi. Yevropaning deyarli barcha qismlarida o‗lim tug‗ilishga nisbatan
yuqori. O‗limning umumiy ko‗rsatkichi va mamlakat iqtisodiy rivojlanishi
o‗rtasidagi bog‗liqlik har doim ham o‗zini oqlamaydi. Jumladan, Yevropa iqtisodiy
jihatdan baquvvat bo‗lishiga qaramasdan, aholi o‗rtasida o‗lim ko‗pligi bilan
99
ajralib turadi. Buni ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit bilan emas, balki aholi yosh
tarkibidagi vaziyat bilan baholash maqsadga muvofiq.
Yevropa aholisining umumiy o‗lim ko‗rsatkichida bolalar va o‗rta
yoshdagilar o‗rtasida o‗lim kam uchraydi, keksa yoshdagilarda, erkaklarda,
aksincha, juda baland. Bundan tashqari Yevropa aholisi tarkibida ekzogen omillar
tufayli sodir bo‗ladigan o‗lim hodisasi ko‗p uchraydi. Tug‗ilish darajasining
pastligi, o‗limning tug‗ilishdan ko‗pligi aholining tabiiy kamayishini keltirib
chiqardi. Bugungi Yevropa demografik vaziyatida aynan shunday holat tufayli
qisqargan aholi takror barpo bo‗lishi sodir bo‗lmoqda, ya‘ni aholi tabiiy ravishda
kamaymoqda.
Aholining juda ko‗p qismi, ayniqsa, Osiyo, Afrika hududlarida yuqumli
infeksion kasalliklardan bolalik davrida ko‗z yumishgan. Qadimda yer sharida
go‗daklar va ayollar o‗limi yuqori bo‗lgan. Ko‗pchilik ayollar farzand ko‗rish
davrlarida turli kasalliklardan, ayniqsa, qon yo‗qotish tufayli halok bo‗lganlar.
Markaziy Osiyo davlatlarida XIX asr oxiri – XX asr boshlarida har 1000 ta
tug‗ilgan chaqaloqlardan bir yoshgacha bo‗lgan davrda 300-400 tasi, ba‘zi
davrlarda esa, 500-600 tasi nobud bo‗lgan. O‗sha davrlarda aholi o‗limining
yuqoriligi, qayd etilganidek, aholining turmush darajasiga, tibbiy xizmatlarning
etishmasligiga, aholining ma‘lumotlik darajasining pastligiga, farzandlar
tug‗ilishining yuqoriligi va farzandlar tug‗ilishi orasidagi davrning nisbatan
qisqaligi kabi omillar bilan bog‗liq edi.
O‘lim hammaga bir paytda kelmaydi, ba‘zilarimiz ba‘zilarimizga qaraganda
ertaroq, yoki kechroq o‘lamiz. O‘rtacha hisobda, ayollarga qaraganda erkaklar va
aholini ko‘pchilik qismini tashkil etuvchi etnik guruh a‘zolariga qaraganda
ozchilikni tashkil etuvchi etnik guruh vakillari tezroq vafot etishadi. O‘lish
darajasining qisqarishi bir qancha ijtimoiy va iqtisodiy foydali jihatlari bor.
Sog‘lomroq kishilar yaxshiroq va uzoqroq ishlay olishadi, shuning uchun
ishchilarning samaradorligi va ishlab chiqarish salohiyati ancha oshdi. Ko‘plab
tirik qolayotgan bolalar endi ancha salohiyatli va ishchan ishchilarga
aylanishmoqda. Bolalar tirik qolishidagi ancha yutuqlar va bolalar o‘limining
100
qisqarishi jamiyatni bola tarbiya qilishdagi ko‘plab tashvishlardan xalos etdi. Shu
paytning o‘zida o‘lim darajasining tushishi aholi o‘sish darajasining oshishi bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq, albatta tug‘ilish darajasi ham tushmasa; shunday qilib,
o‘limning qisqarishi aholi tarkibi va tuzilishiga ham ta‘sir qiladi. Bu ijtimoiy,
iqtisodiy va demografik natijalar tufayli kelajakda kutiladigan o‘lim darajalari
haqida ko‘plab muhokamalar mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |
