Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

4.3.
 
Aholi o‗limi, sabablar, omillar va geografik qonuniyatlar 
Aholining takror barpo bo‗lishi nafaqat, tug‗ilishga, balki o‗lim jarayoniga 
ham bog‗liq. O‗lim avlodlar almashinuvidagi asosiy jarayon hisoblanadi. Oxirgi 
yillarda dunyo sivilizatsiyasida, aholi o‗rtasidagi o‗lim ko‗rsatkichlarining 
pasayishi tendensiyasi kuzatilmoqda. Shuni ham qayd qilish lozimki, yosh bolalar 
va go‗daklar o‗limi ko‗rsatkichlarining tahlili, mamlakatlar rivojlanish darajasini 
va aholi farovonligini aniqlab beradi. 
Aholi o‗limi turli sabablar natijasida ro‗y beradi va aholining tabiiy o‗sishi 
hamda kamayishida muhim demografik jarayon bo‗lib ishtirok etadi. Aholining 
o‗limi biologik jarayon bo‗lib, tabiiy-iqlim, genetik, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, 
siyosiy va boshqa omillar ta‘sirida o‗zgaradi. Mazkur omillar ikkita guruhga 
bo‗linadi: ichki (endogen); tashqi (ekzogen) omillarga, ichki (endogen) omillarda 
insonni biologik qarish natijasida, o‗lim hodisasi kuzatilsa, tashqi (ekzogen) 

---

93 
omillarda esa, atrof-muhit, tashqi ta‘sirlar orqali ro‗y beradigan aholining o‗limi 
nazarda tutiladi. O‗limning ro‗y berishida asosan endogen va ekzogen omillarni 
sabab qilib ko‗rsatildi. 
Endogen omillar 
- organizmning ichki rivojlanishi, uning shakllanishi va 
qarishi, insonning yashash faoliyati, qobiliyatining pasayishiga sabab bo‗ladigan 
omillardir. Odatda, endogen omillar tufayli keksa yoshdagi aholi ko‗proq o‗lim 
topadi. Buni odatda me‘yoriy hodisa, deb baholashadi. Biroq aholining yosh 
qatlamida ham endogen sabablar tufayli o‗lim hodisasi ro‗y beradi. Bularga davosi 
yo‗q irsiy kasalliklar, nojo‗ya voqea-hodisalar kiradi. 
Ekzogen omillar
- odamlarda tashqi ta‘sir bilan bog‗liq paydo bo‗ladigan 
o‗limlar bo‗lib, bu omillar ta‘siri oqibatida, aholining turli yoshdagi kishilari turli 
vaqtda turli joyda vafot etadilar. Ushbu omillarga ichki yuqumli kasalliklar, kasb 
kasalliklari, og‗ir mehnat va mehnat sharoitlari oqibatida, yuzaga kelgan 
kasalliklar, baxtsiz hodisalar, zaharlanish, narkomaniya, alkogolizm va hokazolar 
kiradi. Hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, 
xalq xo‗jaligini ximiyalashtirish natijasida, atrof-muhitning, atmosfyera havosining 
buzilishi, oqar suvlarning ifloslanishi, o‗lim hodisasining yanada ko‗payishiga 
sabab bo‗lmoqda.
O‗lim jarayoni ma‘lum aholi guruhlarida, avlodlarda, davlatlarda va jamiyat 
taraqqiyoti bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bog‗liq holda, inson 
hayotining turli davrlarida sodir bo‗ladi. O‗lim jarayonini ifodalashda quyidagi 
koeffitsientlardan foydalaniladi. O‗limning umumiy koeffitsienti: 
1000


TP
M
m
m-o‗lim umumiy koeffitsienti (promilleda ifodalanadi). 
M-o‗rganilayotgan davrdagi o‗lganlar soni. 
T-davr 
P-o‗rganilayotgan davrdagi aholining o‗rtacha soni. 

---

94 
O‗limning umumiy koeffitsientiga ham aholining yosh va jinsiy tarkibi 
bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. Aholi tarkibida qariyalar salmog‗ining ko‗pligi 
o‗limning umumiy koeffitsientini ko‗tarilishiga olib keladi.