Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

4.4-rasm.  Avstraliya,  Islandiya,  Yaponiya,  Yangi  Zelandiya,  Norvegiya  va 
Shvetsiyadagi ayollarning o’rtacha umr ko’rish yoshi. 
 
Rivojlanayotgan  mamlakatlar  juda  yosh  aholi  tarkiblariga  ega  bo’lib,  bu 
yoshlar, qariyalarga qaraganda joriy etiladigan tibbiy imtiyozlardan ko’proq foyda 
ola  oladilar.  Natijada,  ko’plab  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  o’lim  darajasining 
qisqarilishiga erishilishi mumkin. Biz bu bashorat bilan birga shuni tushunishimiz 
kerakki  ba’zi  bir  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  o’lim  qisqarishi  jarayoni  to’xtab 
qolgan  va  hattoki  orqaga  ketish  jarayoni  ham  bo’lgan.  Bu  o’limning  qaytarilishi 
jarayoni  demografiyada  yangi  hodisadir.  Biz,  bu  kitobning  mualliflari  1970-
yillarda  talabalarda  demografiyadan  saboq  berayotganimizda,  bu  hodisa  hali 
noma’lum edi.  
Demografik  qaytarilish  nazariyasi  ilgari  surilgan  edi,  va  bir  kun  kelib 
muayyan mamlakatda o’lim darajalari tusha boshlashi va hech qachon yo’nalishini 
o’zgartirib, o’sishi kuzatilmasligiga o’sha paytlarda ko’pchilik ishongan edi. 4.5.-
diagrammada  OIV/OITS  dan  katta  zarar  ko’rgan  bir  davlatning  2015-yilga  kelib 
aholining OIV bilan zararlangan va zararlanmagan qismining nisbati va aholining 

---

 
117 
jins  nisbati  keltiriladi.  Bu  davlat  Janubiy  Afrika  bo’lib,  bu  davlat  aholisining 
deyarli 19 %i OIV bilan zararlangan.  
BMT  ma’lumotiga  ko’ra:  2015-yilda  mavjud  bo’lishi  kuzatiladigan  15 
yoshdan  yuqori  bo’lgan  voyaga  yetgan  aholi  miqdori  OIV  infeksiyasi 
bo’lmaganidagi  natijaga  qaraganda  kamroqni  tashkil  etmoqda  (taxminan  16 
million).  Bu  yosh  qatlamning  qisqarib  kyetishi  sabablari  dunyoga  keltirish 
yoshidagi  ayollarning  OIV  virusi  sababli  bevaqt  nobud  bo’lishlari  va  zararlanib 
tug’ilgan  chaqaloqlarning  yashab kyetishiga  noqobilliklaridir. 2015-yilda Janubiy 
Afrika aholisi 50,3 millionni tashkil qilishi kutiladi. Bu esa agar OIV virusi mavjud 
bo’lmaganida natija 14 foiz yuqoriroq bo’lar edi deganidir. Endi biz Maltus aytib 
o’tgan so’nggi ijobiy cheklovlardan biri urushlar muhokamasiga to’xtalamiz. 
Urushlar  natijasida  kelib  chiqqan  o’limlarni  qayd  etish  va  ro’yxatga  olish 
ishlari  XX  asrda  har  qachongidan  ham  ko’ra  ancha  batafsil  olib  borilgan. 
O’limlarning eng katta miqdori, hech shubhasiz, XX asrning birinchi yarmida ro’y 
byerdi.  Birinchi  Jahon  Urushidagi  harbiy  va  fuqaro  qurbonlari  soni  8,5  million 
bo’lgan  bo’lsa,  bu  natija  II  Jahon  Urushida  40  millionga  yetdi.  Ko’pincha  oddiy 
aholi  orasidagi  qurbonlar  soni  harbiylar  orasidagi  qurbonlardan  ortiqroq  bo’ladi. 
Ma’lumot  uchun,  Rossiyadagi  II  Jahon  Urushi  qurbonlarining  60  %i  fuqaro 
vakillari ekanligini kyeltirish joiz.  
AQSHda  Fuqarolar  Urushida  byerilgan  qurbonlar  soniga  teng  qurbonlarni 
Amerika bundan oldin ham keyin ham byermagan edi. Urushning 1861-dan 1865-
yilgacha bo’lgan 4 yil davom etgan muddatida 620000 qurbon, yarmi  shimoldan, 
yarmi janubdan byerilgan. Bu degani AQSHning Mustaqillik Urushidan to Koreya 
urushigacha  bergan  qurbonlari  soniga  teng  degani.  Qurbon  byerilgan  620000 
kishini  o’sha  paytdagi  AQSHning  31  million  aholisiga  solishtiradigan  bo’lsak; 
aholining o’sha paytdagi 2 %i halok bo’lgan. Bu degani hozirgi 6 million AQSH 
aholisiga  tengdir.  Ammo,  1980-yillardan  byeri  biz  Sharqiy  Yevropa  va  Afrika 
mintaqalarida  o’limning  qaytarilishi  jarayoniga  ko’pdan  ko’p  hollarda  duch  kela 
boshladik.  Rossiya  va  ko’plab  Sobiq  SSSR  mamlakatlarida  1980-1990-yillarda 
o’limning qaytarilishi jarayonlari yuz bera boshladi.  

---

 
118 
2000-yilda  Rossiyada  o’rtacha  umr  miqdori  59  yosh  bo’lib,  1950-yillardagi 
60  yosh  natijasidan  ham  past  edi.  Shu  orada,  boshqa  G’arb  mamlakatlari 
o’zlarining  natijalarini  o’tgan  asrning  so’nggi  o’n  yilliklarida  oshirib  borishdi. 
AQSHda  o’rtacha  umr  miqdori  1960-yillardagi  70  yoshdan,  2000-yilda  77 
yoshgacha ko’tarildi. Sharqiy Yevropadagi o’lim qaytarilishi jarayonlariga nima