Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Urbanizatsiya  –  (lotincha  urbanus  –  shahar)  –  shaharlashish,  ya’ni 
shaharlarning o‘sishi va ko‘payishi. Bu jarayon fan-texnika inqilobi davrida keskin 
kuchayib,  shahar  aholisining  ko‘payishiga,  shahar  turmush  tarzining  keng 
tarqalishiga sabab bo‘ladi
1
.  
BMT  bergan  statistik  ma’lumotlarda  hozirda  dunyo  aholisining  teng  yarmi 
shaharlarda  yashaydi,  ya’ni  2009  yilda  yer  shari  aholisining  50  foizi  shaharlarga 
to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2017 yilda 54 foiz dunyo aholisi shaharlarda yashadi va bu 
ko‘rsatkich  2030  yilda  60  foizni,  ya’ni  3  milliarddan  5  milliardgachani  tashkil 
etadi.  Bunday  shahar  aholisining  o‘sishi  faqat  tabiiy  ko‘payish  hisobiga  ro‘y 
beradi. 2000-2030 yillar orasida yiliga 1,8 foizdan ortib boradi, bu global o‘sishdan 
ikki marta ko‘p degani. Shuningdek, bugungi kunda dunyoning 20 ta shahrida 10 
million  kishi  yashamoqda  (15  tasi  rivojlanayotgan  davlatlarda)  bu  jahon 
aholisining  4  foiziga  teng.  2015  yilda  shunday  liga  shaharlar  22  taga  etadi  va 
ularda 5 foiz dunyo aholisi yashaydi
2
. 
Davlatlar  o‘rtasida  shahar  aholisi  ustun  bo‘lgan  mintaqalarga  rivojlangan 
davlatlarni  kiritish  mumkin.  Masalan,  Yevropa  aholisining  74  foizi  shaharlarga 
to‘g‘ri  keladi,  Osiyoda  bu  ko‘rsatkich  49  foiz  (2017  yil),  Yaponiya  (94  foiz), 
Koreya respublikasi (83 foiz), Singapur (100 foiz), Malayziya (75 foiz), Eron (73 
foiz),  Quvayt  (98  foiz),  Baxreyn  (100  foiz)  va  qator  G‘arbiy  Osiyo  mamlakatlari 
aholisining hududiy tarkibida shahar aholisi ustunlik qiladi.  
Dunyoda  shahar  aholisining  soni  to‘xtovsiz  o‘sishida  davom  etmoqda. 
Jumladan,  1900  yilda  shahar  aholisi  jami  aholining  3  foizini,  1860  yilda  –  6,4 
foizni,  1990  yilda  –  19,6  foiz,  1990  yilda  43  foiz,  2005  yilda  esa  48  foiz,  2017 
yilda  54  foizni  tashkil  qilgan.  Bundan  aholining  shaharlarda  konsentrasiyalashuvi 
ya’ni,  mujassamlashuvi  tezlashganini  kuzatamiz.  Urbanizatsiyaning  umumiy 
ko‘rsatkichi  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojlanganlik  darajasini  belgilaydi  va  o‘z 
                                                 
1
 Ғуломов П. Жўғрофия атамалари ва тушунчалари изоҳли луғати. -Тошкент “Ўқитувчи”, 1994. Б.112. 
2
 Народонаселение мира 2004 в году. -2004. C. 29-30. 

---

 
258 
navbatida,  ular  orasidagi  aloqadorlik  mohiyatini  ifodalaydi.  Chunonchi,  agar 
urbanizatsiya  darajasi  taxminan  70-75  foiz  va  undan  ortiq  bo‘lsa,  u  holda 
mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat; 50-70 
foiz  industrial-agrar;  30-50  foiz  -  rivojlanayotgan  agrar-industrial  va  30  foizdan 
past, sust rivojlangan agrar mamlakat hisoblanadi. 
Binobarin,  urbanizatsiya  darajasi  bo‘yicha  mamlakatlarni  solishtirganda 
quyidagilarga e’tibor berish lozim: 
 
-shahar tashkil qilish mezonlari (masalan, aholi soni); 
 
-shaharlarning umumiy soni va zichligi; 
 
-yirik shaharlarning mavjudligi; 
 
-shahar aglomyeratsiyalarining rivojlanganligi; 
 
-qishloq-shahar va mayatniksimon migratsiya; 
 
-aholining bandlik darajasi, tarkibi va x.k. 
 
Bulardan  shahar  aholi  salmog‘i  urbanizatsiya  darajasini  ifodalovchi  asosiy 
ko‘rsatkich bo‘lib, u yer  sharining barcha hududlarida  urbanizatsiya  jarayonining 
borishini  ko‘rsatadi.  Jumladan,  urbanizatsiya  darajasining  ahamiyatli  tomonlarini 
quyidagilarda yaqqol ko‘rish mumkin: 
1.  Urbanizatsiya  darajasi  10  %  bo‘lsa,  bunday  hudud  urbanizatsiyalashmagan 
bo‘ladi.  Qishloq  aholi  manzilgohlari  bilan  shahar  aholi  manzilgohlari 
orasidagi farq deyarli bo‘lmaydi. Qishloq turmush tarzi aks etadi va shahar 
aholi soni yoki shaharliklar hissasi juda sekinlik bilan ko‘payadi; 
2.  Agarda  urbanizatsiya  darajasi  25  %  dan  past  bo‘lsa,  qishloq  aholi 
manzilgohlari  ustunligi  seziladi,  hudud  kuchsiz  urbanizatsiyalashgan 
hisoblanadi. Ammo shahar turmush tarzi aks eta boshlaydi, oqibatda, shahar 
aholisi  tezlik  bilan  ko‘payadi,  ommaviy  shahar  aholi  manzilgohlari  paydo 
bo‘la  boshlaydi.  shahar  va  qishloq  aholi  manzilgohlari  o‘rtasidagi  farq 
kattalasha boradi; 
3.  Urbanizatsiya  darajasi  50  %  ga  etsa,  shahar  aholisining  qishloq  aholisidan 
ustunligi  seziladi,  hudud  o‘rta  urbanizatsiyalashgan  hisoblanadi.  Shahar 

---

 
259 
aholi  soni  va  o‘sish  sur’ati  katta  bo‘ladi,  shahar  aholi  manzilgohlari 
qishloqlardan yaqqol ajralib turadi; 
4.  Urbanizatsiya darajasi 75 % ni tashkil etganda, shaharlar qishloqlardan aniq 
farq  qiladi,  shahar  turmush  tarzi  qishloq  joylarga  ham  tarqala  boshlaydi. 
Shahar aholisining hissasi va aholi o‘sish sur’ati birdan sekinlashadi;  
5. 
Mintaqa,  mamlakat,  hudud  aholisida  shahar  aholisi  hissasi  90  %  bo‘lsa, 
to‘liq urbanizatsiyalashgan hisoblanadi. Shahar turmush tarzi barcha qishloq 
aholi  manzilgohlariga  tarqaladi,  qishloq  bilan  shahar  orasidagi  farq  yana 
butunlay yo‘qoladi. Aholi soni va salmog‘i juda sekinlik bilan o‘sadi, hatto 
ba’zi hollarda kamaya boradi
1
.  
Yevropa  mamlakatlarida  bugungi  kunda  aynan  shahar  aholisi  salmog‘ida 
kamayish  hodisasi  ro‘y  bermoqda.  Yevropa  davlatlari  deyarli  hammasida  shahar 
aholisi  jami  aholining  50  foizdan  ko‘pini  tashkil  qiladi  (2017  y.).  Faqatgina, 
Albaniya 56 foiz, Bosniya va Gyersegovina aholisining esa 40 foizi shahar aholisi 
hisoblanadi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan Yevropa davlatlaridan Daniya (72 foiz), 
Shvetsiya  (84  foiz),  Angliya  (80  foiz),  Germaniyani  (73  foiz)  to‘laligicha 
urbanistik tavsifga ega deyish mumkin.  
Urbanizatsiya  darajasining  keskin  farq  qilishida  ijtimoiy-iqtisodiy  omillar 
muhim  o‘rin  tutadi.  Biron-bir  mamlakat,  mintaqa  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, o‘sha joyda urbanizatsiya darajasi, shahar aholisi salmog‘i 
katta  bo‘ladi.  Ayrim  hollarda  tabiiy  omillar  tufayli  ham  urbanizatsiya  darajasi 
ko‘tarilishi  mumkin.  Masalan,  istiqbolli  foydali  qazilma  konlari,  qulay  iqtisodiy 
geografik o‘rin va x.k. 
Shulardan  iqtisodiy  geografik  o‘rni  (IGO‘)  shahar  va  shahar  aholi 
manzilgohlari  tarkib  topishida  muhim  omil  hisoblanadi.  Ma’lumki,  IGO‘  mikro, 
mezo  va  makro  darajada  ajratib  ko‘rsatiladi.  Shahar  aholi  manzilgohlari  paydo 
bo‘lishida, IGO‘ning mikrodarajadagi ahamiyati katta mavqega ega bo‘ladi. Uning 
mezo va makrodarajadagi ahamiyati esa keyinchalik shaharchalarning rivojlanishi 
va  yirik  markazlarga  aylanishida  muhim  o‘rin  tutadi.  Binobarin,  ayrim 
                                                 
1
 Копылов В.А. География населения. Учебное пособие. - М.: Маркетинг, 1999.-С.117. 

---

 
260 
shaharlarning  mikrodarajadagi  o‘rni  noqulayligi  uning  asta-sekin  yo‘q  bo‘lib 
kyetishiga olib kelishi mumkin. Shaharlarning mezodarajada o‘rni qulayligi uning 
yirik va katta shaharlarga aylanishiga zamin bo‘lishi mumkin. Agarda bu aksincha 
bo‘lsa, shahar kichik xolatida qolavyeradi.  
Shaharlar IGO‘nini to‘rtta bosqichga ajratish tavsiya etiladi: 
mikro o‘rni- yaqin shahar atrofiga nisbatan o‘rni; 
mezo  o‘rni-  mamlakat  katta  bir  qismiga  yoki  uncha  katta  bo‘lmagan  davlatga 
nisbatan o‘rni; 
makro o‘rni- yirik davlat chegaralariga nisbatan o‘rni; 
mego o‘rni - dunyo miqyosida yoki uning yirik regionlariga nisbatan tutgan