|
255
13-MAVZU. SHAHAR AHOLISI GEOGRAFIYASI VA URBANIZATSIYA
JARAYONI
Reja:
13.1. Shahar aholisi va uning geografik xususiyatlari
13.2. Shahar aholi manzilgohlarini klassifikatsiyalash
13.3. Aglomyeratsiyalar va megalopolislar
13.1. Shahar aholisi va uning geografik xususiyatlari
Shaharlar yirik aholi manzilgohlari bo‘lib, unda yashaydigan kishilar
qishloq xo‘jaligi bilan band bo‘lmasdan, boshqa ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy
sohalarda shug’ullanishadi. Shaharlar turli makon va zamonlarda iqtisodiy, siyosiy,
madaniy va boshqaruv markazi rolini o‘ynagan. Shahar aholi manzilgohlari
o‘lchami jihatidan yirik va unda yashovchi aholi, qishloq aholi
manzilgohlaridagiga nisbatan ko‘p sonliligi hamda zichligi bilan tavsiflidir.
Shaharlarning qudrati ularda mujassamlangan iqtisodiy, intellektual va demografik
salohiyat bilan belgilanadi.
Dunyo miqyosidagi shaharlarni aholiyligiga ko‘ra maqom berishda aniq
chegaralangan bir xil miqdordagi senz mavjud emas. Har bir davlatdagi shaharlar
bajaradigan funksiyasi va aholi manzilgohlarining roli va aholi soniga qarab
ajratiladi. Masalan, Daniya va Islandiyada aholisi 200 kishi va undan ko‘p bo‘lgan
aholi manzilgohlari shahar, deb ataladi. Bundan tashqari Yaponiyada–30 mingdan
oshiq, Nidyerlandiyada 20 ming, Turkiyada – 10 ming, Hindiston va Pokistonda –
5 ming, Meksikada – 2,5 ming, Fransiyada 2 ming, AQSHda 2,5 ming, Xitoyda 3
ming, Germaniyada 5 ming kishi va undan ko‘p aholi yashaydigan aholi
manzilgohlari shahar qatoriga kiritiladi. Rossiyada – 12 ming, O‘zbekistonda esa 7
ming aholisi bor punktlap shahar hisoblanadi. Ammo, dunyoda shunday aholi
manzilgohlari borki, ular faqat ma’muriy markaz bo‘lganligi bois shahar, deb
nomlanadi. Chunonchi, ayrim mamlakatlardagi barcha aholi manzilgohlarining
256
ma’muriy markazlari, poytaxtlari shaharlar sirasiga kiritiladi. Masalan, Jazoir,
ekvador shular jumlasidandir.
Aholi manzilgohlari shaharga aylanishida ularning iqtisodiy salohiyati,
funksiyasi ham muhim mezonlardan biri. Shahar aholi manzilgohlarida
yashovchilar qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida band bo‘lmasligi yoki juda kam sonlini
tashkil etishi kerak. Masalan, Rossiya shaharlaridagi aholining atigi 15 foizga
yaqini qishloq xo‘jaligida band bo‘lishi mumkin. Hindistonda esa mehnatga
layoqatli erkaklarning 3/4 qismi qishloq xo‘jaligida band bo‘lmagan aholi
manzilgohlarida yashasa bunday punktlar shaharlar sifatida qabul qilinadi.
O‘zbekistonda ishchi, xizmatchi va ularning oila a’zolari shahar aholisining
2/3 qismidan ko‘prog‘ini tashkil etishi hamda bunday aholi manzilgohlarida sanoat
korxonalari (og‘ir industrial), kommunal xo‘jalik tashkilotlari, davlat uy-joy fondi,
o‘quv yurtlari, madaniy-ma’rifiy, tibbiy, savdo va maishiy xizmat ko‘rsatish
muassasalari mavjud bo‘lishi lozim. Bu mezon ham barcha davlatlarda bir xil
emas.
Sobiq SSSR davrida aholi manzilgohlariga shahar maqomini berish bo‘yicha
bir qator qonun-qoidalar qabul qilingan. Bunday qonun-qoidalar ayrim
respublikalarda o‘zaro farq qilar edi. Masalan, Ukrainada aholi soni shaharlar
uchun 10000, shahar tipidagi posyolkalar (SHTP) uchun 3000 kishi qilib
belgilangan. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkich tegishlicha 7000 va 2000 kishini
tashkil etadi.
Aholi punktida istiqomat qiluvchilarning ko‘pchilik qismi mehnatning qanday
turi bilan bandligi darajasi ham shaharcha maqomini berishda muhim belgilaridan
hisoblanadi. Chunonchi, Gruziyada ham, Turkmanistonda ham aholi punkti shahar
maqomini olishi uchun, u yerda 5000 kishidan kam bo‘lmagan aholi istiqomat
qilishi kerak. Lekin, Gruziyada aholining 75% dan ortig‘i ishchi, xizmatchi va
ularning oila a’zolaridan iborat bo‘lishi talab etilsa, Turkmanistonda buning uchun
66 % aholi kifoya.
Shahar aholi manzilgohlarining shahar, deb nomlanishida unda yashovchilar
miqdori ham muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Mamlakatlar, mintaqalar aholisining
257
hududiy tarkibida shahar aholisining va shaharlarning o‘sib borishi – urbanizatsiya
jarayonining rivojlanishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
