Аҳоли даромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати режа

3. Давлатнинг ижтимоий сиёсати 
Мамлакатимизда шакллантирилаётган маданийлашган бозор иқтисодиёти ижтимоий 
ҳимоялашни кучайтириш билан чамбарчас боғлиқ. Ижтимоий ҳимоялашнинг қай 
даражада бўлиши давлатнинг олиб бораётган ижтиомий сиёсатига боғлиқ. Давлат 
ижтимоий сиёсатининг моҳияти турли ижтимоий гуруҳлар, табақалар ўртасида 
табақаланишнинг ҳаддан ташқари чуқурлашувига йўл қўймаслик, уларнинг маълум 
даражада ҳаёт кечиришини таъминлашга қаратилганлигидир. Давлатнинг ижтимоий 
сиёсати асосини ахоли даромадларини шакллантириш сиёсати эгаллайди. Жамият 
аъзоларининг даромад даражаси фаровонликнинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, унга қараб 
ҳар бир кишининг моддий – маънавий ҳаёти, илм олиш, соғлиқни сақлаш, дам олиш ва 
бошқа эҳтиёжларни қондириши юз беради. Шунга кўра, давлатнинг ижтимоий сиёсати – 
ижтимоий жараён ва кишилар ўртасидаги муносабатларнинг бутун комплексини тартибга 
солишга қаратилган давлат томонидан таъсир этирш чора-тадбирларининг йиғиндисидир.
Ижтимоий сиёсатнинг қуйидаги асосий мақсадлари мавжуд: 
- Аҳоли турмуш даражаси ва сифатини ошириш; 
- Кишиларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини борган сари тўлароқ қондириш 
учун шарт-шароитлар яратиш; 
- Ижтимоий адолатни чуқурлаштириш, ижтимоий кафолат ва ижтимоий ҳимоя 
механизмини такомиллаштириш. 

---

8 
Ижтимоий сиёсатнинг туб мақсади Президентимизнинг қуйидаги фикрларида ўз 
ифодасини топган: “Барча ислоҳотларнинг, - деб ёзган И.Каримов, - иқтисодий, 
демократик, сиёсий ислоҳотларнинг асл мақсади инсонга муносиб турмуш ва 
фаолият шароитларини вужудга келтиришдан иборат.”
1
Айни вақтда давлатнинг ижтимоий сиёсати қуйидаги ҳолатларни тақозо этади: 
1. Барча меҳнатга лаёқатлиларга тадбиркорлик ва меҳнат учун қулай шароитларни 
таъминлаш. Булар жумласига киради: 
- Бизнесни либераллаштириш; 
- Кичик тадбиркорликни рағбатлантириш; 
- Юқори даражадаги бандликни қўллаб-қувватлаш; 
- Меҳнат муносабатларини тартибга солиш. 
2. Жамиятнинг 
барча аъзоларига фаровонликнинг маълум стандартларини 
таъминлаш. Бунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш зарурат ҳисобланади: 
- Жамиятда даромадларни қайта тақсимлаш; 
- Турли нафақалар ва пенсияларни оптималлаштириш ; 
- Умумий саводхонлик ва барча жамият аъзолари учун зарурий тиббий ёрдамни 
уюштириш.
Истеъмолдаги фарқлар фақат меҳнат билан боғлиқ даромадларгагина эмас, балки 
оила аъзолари сони, оиладаги ишловчилар сони, оиладаги ишловчилар билан 
ишламайдиганлар нисбати, соғлиғи, миллий шароитга боғлиқ. 
Мавжуд катта фарқларни фақат давлат ижтимоий сиёсат орқали тартибга солиши 
мумкин. 
Маълумки, бозор иқтисодиёти ўз-ўзидан жамиятда ижтимоий муносабатларни 
шакллантира олмайди, аксинча ахолининг иқтисодий жиҳатдан табақаланишини 
кучайтиради. 
Ижтимоий сиёсатнинг асосий вазифаси ахолининг ночор, муҳтож тоифаларини ишончли 
ижтимоий ҳимоясини шакллантиришдан иборат. 
Маълумки, бозор муносабатларига қийинчиликларсиз ва ижтимоий зиддиятларсиз, 
силлиққина ўтиб бўлмайди. Бу бозор муносабатларига ўтган мамлакатлар тажрибасидан 
маълум. 
Шунинг учун ҳам бозор механизмини жорий этишдан олдин ахолини ижтимоий 
ҳимоялаш бўйича кучли эҳтиёж чора – тадбирларни олдиндан кўра билиш, ахолини 
ижтимоий ҳимоялаш йўли билан одамларнинг турмуш даражасининг кескин пасайиб 
кетишини олдини олиш ва шу асосда жамиятда осойишталик ва барқарорликни сақлаш 
учун асосий омил бўлади. Ўзбекистонда худди шу йўлдан борилди. 
Ислоҳотларнинг бошланғич босқичидан бошлаб ахолини ижтимоий ҳимоя қилиш 
учун қўплаб, усул ва услублардан фойдаланилди. Жумладан, миқдори мунтазам 
ўзгартириб борилган иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар, турли нафақалар, компенсация 
тўловлари, бевосита пул тўловлари имтиёзлар ва турли дотациялар тарзидаги билвосита 
тўловлар кенг қўлланилди. Энг кам иш ҳақи ва пенсиялардан солиқ олинмайдиган бўлди. 
Корхоналарнинг ўз ходимларига ижтимоий ёрдам кўрсатиш соҳасидаги харажатларининг 
бир қисми бюджет маблағлари ҳисобидан қопланди. Кенг истеъмол моллари ва 
хизматларнинг кўпгина турлари нархларидаги тафовутларнинг ўрни бюджетдан 
қопланди. Бошланғич синф ўқувчилари ва ёлғиз пенсионерлар учун бепул овқат, барча 
мактаб ўқувчилари ва студентлар учун овқатлар арзонлаштирилди, кўпгина тоифадаги 
фуқароларга турар – жойлари хусусий мулк қилиб бепул берилди, баъзи турдаги 
коммунал хизматлар ҳақини тўлашда енгилликлар жорий этилди. 
1
И.А.Каримов “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида” Т. “Ўзбекистон” 1995 
й. 119 бет. 

---

9 
Ислоҳотларнинг биринчи босқичида ижтимоий ҳимоялаш харажатлари республика 
бюджетининг салкам учдан бир қисмини ташкил этди. 
Нархларнинг эркинлаштирилиши ва пулнинг қадрсизланиши даражасининг ортиб 
бориши билан даромадларнинг энг кам ва ўртача даражасини мунтазам ошириш 
ижтимоий ҳимоялашда устун йўналишлардан бири бўлди. Бу йўналиш ахолининг барча 
табақаларини қамраб олди ва ислоҳотлар биринчи босқичида кенг миқёсда қўлланилди. 
Республикада даромадлар ва нархлар нисбати-нинг ўзгариши билан иш ҳақи, пенсиялар, 
стипендияларнинг, жамғарма банкларидаги ахоли омонатлари ставкаларининг энг оз 
миқдорлари қайта кўриб чиқилди. 
Энг кам иш ҳақи ва бошқа тўловлар олдиндан кўпайтирилиб келинди, нарх-наво 
ўзгариши билан боғлаб олиб борилди. Бу ўз навбатида ахоли тўлов қобилиятининг 
сақланиб қолишини таъминлади ва унинг турмуш даражасининг кескин пасайиб 
кетишининг олди олинди. 
Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишда республика ички истеъмол бозорини ҳимоя 
қилиш ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ-овқат моллари турлари истеъмолини 
муайян даражада сақлаб туришдан иборат кўрилган чора-тадбирларнинг ўрни катта 
бўлди. 
Истеъмол бозорини зарур товарлар билан тўлдириш ва уларнинг четга чиқиб кетишини 
олдини олиш мақсадида истеъмол молларини сотиб олиш учун бир марта, сўнгра кўп 
марта ишлатиладиган купонлар муомалага киритилди, кундалик зарур товарларнинг 
чекланган турларини меъёрланган тарзда сотиш жорий этилда. Бу ўз навбатида бозорни
пишиқ-пухта ҳимоя қилибгина қолмай, савдо тармоқларига барча зарур озиқ-овқат 
товарларини ва кундалик харид молларини мунтазам равишда чиқариб туришни 
таъминлади ва уларнинг истеъмол қилиш ҳажмини камайтирмаслик учун имкон яратди. 
Иш ҳақини ошириш билан бирга, барча тоифадаги мактабларнинг ўқувчилари, 
болалар уйлари, мактабгача ва мактабдан ташқари муассасалар тарбиячилари, Олий ва 
ўрта махсус ўқув юртларининг профессор - ўқитувчилари ва илмий ходимлари, ижодий 
ва тиббий ходимларни ижтимоий ҳимоялаш ва уларнинг меҳнатини рағбатлантириш 
мақсадида уларга қўшимча моддий неъматлар – квартира ҳақи ва коммунал тўловларда 
имтиёзлар берилди. Якка тартибда уй-жой қуриш учун ер участкалари ажратилди. 
Ўзгаларнинг қаровига муҳтож бўлган ёлғиз пенсионерлар турар-жойи ва коммунал 
хизмат учун ҳақ тўлашдан озод этилди. Уларга белгиланган меъёрда энг зарур молларни, 
дори-дармонларни бепул олиш, жамоат транспортида текин юриш ҳуқуқи берилди. Олий 
ўқув юртлари талабаларининг, техникумлар ва ҳунар-техника билим юртлари 
ўқувчиларининг, аспирантларнинг стипендиялари бир неча марта оширилди. 
Ёшларни ижтимоий ҳимоялашнинг бошқа шакллари озиқ-овқат нархининг бир 
қисмини қоплайдиган қўшимча тўловлар, мактаб ошхоналари ва тамади хоналари 
қўшимча харажатларининг бир қисмини бюджет маблағлари ҳисобидан қоплаш, хусусий 
хонадонларда яшаётганлар учун қўшимча тўловлар, жамоат транспортида арзон ҳақ 
тўлаб юриш ва бошқа енгилликлар жорий этилди. Биринчи бор никоҳдан ўтаётган келин-
куёвлар учун мебель ва гилам маҳсулотлари, никоҳ узуклари сотиб олиш учун имтиёзлар 
берилди. 
Умуман айтилганда ислоҳотларнинг биринчи босқичида барча ахоли яъни кам даромадли 
оилалар ҳам, ўзига тўқ фуқаролар баб-баравар миқдорда фойдаландилар ёки ахолининг 
барча қатлами ёппасига ижтимоий ҳимоядан баҳраманд бўлди. 
Иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичида ахолини ялпи ижтимоий 
ҳимоялаш тизимидан янги тизимга ўтилди. Бу – ишончли ижтимоий кафолатлар 
ахолининг энг муҳтож гуруҳларини ахолининг аниқ табақаларини қамраб олишни кўзда 
тутади, ёрдам тизими фақат кам таъминланган ва меҳнатга лаёқатсиз одамларга нисбатан 

---

10 
қўлланилиб, шу мақсад учун давлат маблағлари билан бирга меҳнат жамоалари, турли
ташкилот ва жамғармаларнинг маблағларидан фойдаланилади. 
Ижтимоий ёрдамнинг янги тизимида болалар ва кам таъминланган оилалар учун 
барча нафақа ва моддий ёрдамлар фақат маҳалла орқали берилади. Шу мақсадда 
маҳаллаларда бюджет маблағлари, корхона ва ташкилотлар, тадбиркорлар ва айрим 
фуқароларнинг ихтиёрий равишда ўтказилган маблағлари ҳисобидан махсус 
жамғармалар ташкил этилди. 
Бугунги кунда оилаларга моддий ёрдам тайинлаш фуқароларнинг ўзини-ўзи 
бошқариш органлари – маҳалла йиғинлари томонидан амалга оширилмоқда. Эндиликда
барча нафақа ва моддий ёрдамлар фақат маҳалла ёрдамида амалга оширилади. Бунда 
оила асосий мавқеига эга бўладики, бу ноёб тартиб ўз навбатида умуминсоний қоидалар, 
миллий урф-одат анъаналаримизга мос келади. 
Маҳалла йиғинлари ёрдам сўровчи оилаларнинг реал моддий ва мулкий аҳволи, 
даромади манбаларини яхши билади. Маҳалла йиғинлари орқали моддий ёрдамнинг
азалдан халқимизга хос бўлган инсонпарварлик урф-одатлари – қўшнига ёрдам, унинг 
ҳол – аҳволидан хабардор бўлиш каби анъаналар асос қилиб олинганлигидан далолат 
беради. 
Шу билан бирга маҳалла йиғинларида дангасалар ва боқимандалар, текинхўрларга
нисбатан нафрат, муросасизлик билан қараб келинганлигини ҳам таъкидлаш даркор. 
Ижтимоий ҳимоянинг янги тизими меҳнатни рағбатлантирадиган омиллар ва 
воситаларнинг янги тузилмасининг пайдо бўлишига асос бўлади. 
Хулоса, ислоҳотлар даврида давлат ахолининг муҳтож қатламларини ижтимоий 
ҳимоялашнинг турли йўллари билан бирга, ўз меҳнат фаолияти натижасида оиласининг 
фаровонлигини таъминлашга ҳаракат қилувчиларга тенг шароит ва қулай имконият 
яратишга йўл очиб беради. 
Бозор муносабатлари шароитида аҳолининг иш билан бандлигини таъминлаш 
муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Чунки ишсизлик муаммосининг мавжудлиги 
бозор иқтисодиётининг ажралмас хусусиятидир. Шундай экан, ишсизлик муаммосини 
ўрганишдан асосий мақсад – аҳолининг иш билан бандлигини ошириш орқали 
мамлакатда ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва аҳоли турмуш даражасини янада 
яхшилашга алоқадор тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат. 
Жаҳонда рўй бераётган молиявий-иқтисодий инқироз таъсирида дунё бўйича 56 
миллион кишидан ортиқ ишсизлар армияси вужудга келган бир шароитда Ўзбекистонда 
юз минглаб янгидан-янги иш ўринлари ташкил этилмоқда. Бунинг яна бир аҳамиятли 
томони - янги иш ўринларини яратишнинг ўзига хос механизмларининг таркиб топгани 
ва унинг бир қатор йўналишлар бўйича изчил амал қилиб келаётганидир. 
Мамлакатимизда аҳолини самарали муҳофаза қилишга йўналтирилган мақсадли чора-
тадбирлар ҳамда юқори иқтисодий ўсиш ва бандлик суръатлари аҳоли фаровонлигини 
оширишни таъминламоқда.